Эма была запярэчыла: "Не мяшайце-ж чалавеку - няхай раскажа". Але Ягор махнуў ёй рукой: "Ня трэба! Сядзi там!"
Ягор найболей цярпеў ад бацькавага ката. Кожны дзень, бывала, калi ён прыходзiў у школу (у Мокрым яшчэ), вучнi пыталiся ў яго нiбы сур'ёзна:
- Ну, колькi ваш кот налавiў сёньня ўночы рыбы пад мостам? Усю прынёс дахаты, цi з'еў i табе нiчога не засталося?
На школьнай дошцы ў класе рысавалi ката, мост, рэчку. Кот апушчае свой хвост у ваду i на яго бярэцца рыба. Пад рысункам надпiсвалi: "Кот-рыбалоў". А побач рысавалi Ягорку з торбай праз плячо, гатовага класьцi злоўленую катом рыбу.
Даймалi ў школе гэтым катом-рыбаловам i Дусю. А пайшло ўсё ад таго, што Дусiн бацька - Пiлiп - выпiўшы ў кампанii, заўсёды пачынаў сваю байку пра ката-рыбалова, якi ня толькi сам кармiўся рыбаю, а й забясьпячаў ёю сям'ю свайго гаспадара. Кот выходзiць уначы на рэчку i там вудзiць - замест вудзiльна - сваiм хвастом. Есьць сам i дахаты прыносiць. Мяўкае пад дзьвярыма (з рыбаю), каб адчынiлi яму.
Пiлiп апавядаў пра свайго ката гэтак красамоўна, цiкава, праўдападобна, што яму можна было нават паверыць. Гэтым сваiм мастацтвам Пiлiп, Дусiн бацька, праслыў на цэлую ваколiцу. Да Пiлiпа ставiлiся паблажлiва, i пры кожнай нагодзе прасiлi яго расказаць пра свайго нязвычайнага ката. Пiлiпавы слухачы перамiргвалiся, сам-жа ён гэтага не заўважаў i з усёй пераканаўчасьцяй, захоплены сваiм апавяданьнем, выхваляў мастацтва свайго вучонага ката.
Вось i цяпер Дуся i Ягор баялiся, што ён зноў, як i заўсёды, пачне пра свайго ката.
- Як вы ўжо гэтак закрычэлi, дык я, халеры, паддамся вам. Вып'ю во. А ты чаго гэта прылiпла да чалавека? - строга зiрнуў Пiлiп на сваю дачку. - Дыхнуць свабодна не дасi.
Дуся страпянулася, як пракiнуўшыся ад сну.
- Ну, чаго ты накiнуўся на дзiцё? - заступiлася Хiма за дачку.
- Дзiцё... - прамырмытаў Пiлiп.
Я хачу пайсьцi, ды чамусьцi не магу адважыцца вылезьцi з-за стала. Сяджу. Каб я ня быў выпiўшы, я ўжо пайшоў-бы - у мяне не хапiла-б адвагi сядзець гэтак доўга за чужым сталом... пагатоў побач Дусi. Разабрацца-б, што мне Дусiна сям'я? Што мне Дуся сама? Што мне Ягор? Чаго я прыйшоў сюды? Мяне паманiлi i я - гатоў?
Вылажу з-за стала. За мной вышмыгнула i Дуся. Разьвiтваюся - спачатку з гаспадыняй, потым з Эмай. Дуся думае, што я падам руку i ёй - чакае. Зiрк вачэй - цёплы, ласкавы, прыхiльны. Ягор з бацькам застаюцца яшчэ на покуце. Няхай сядзяць. Падыходжу да парогу, каб ужо выйсьцi. Ягор з-за стала ўзьняў руку:
- Пачакай - правяду.
- I я з табою, - сьмела сказала Дуся.
Узяла брата за руку, вядзе да парогу, тулiцца да яго. Далучылася да нас i Эма. Мы выйшлi. Мы iдзём на мост - яны праводзяць мяне. Iдзём i не гаворым. Каб што-небудзь сказаць, Дуся пытаецца ў мяне:
- А ты пушчаў мой вяночак на ваду? Ён плывець?
- Плывець, - ня думаючы, адказаў я.
Ягор i Эма не разумелi, пра што гаворка. Далi мне "Добрай ночы". "Добрай ночы" сказала i Дуся. Якая яна ўсё-ткi добрая дзяўчынка! - падумалася.
У вокнах маёй хаты сьвятла ўжо няма - ляглi спаць. Не дачакалiся мяне. Як мне ўвайсьцi ў хату, каб не пачулi? Мацi чуткая. Скрыпну - прачнецца. А мо яна й ня сьпiць? Чакае, каб калi я прыйду, сказаць, дзе я магу знайсьцi сабе нешта зьесьцi. Яна ў нас такая, хлiплiвая. Душа ў яе хлiпцiць па кожнаму, можа найболей - па мне.
Чую - нейкiя галасы, рогат на вулiцы. Недзе каля калгаснай канцылярыi. Успомнiў - сёньня-ж наш старшыня дазволiў моладзi танцаваць у канцылярыi. Гэта адзiнае, прыгоднае для гэтага мейсца. Хлопцы папрасiлi ў старшынi яшчэ на сходзе, калi падпiсвалi "Лiст" Сталiну. Я чуў, як адзiн з iх угаворваў яго: "Падпiсалi-ж лiст, значыцца зарабiлi, дык пусьцi ў сваю багадзельню патупаць". Дзяўчаты пляскалi старшынi ў ладкi, што дазволiў. Дык вось гэта яны там i "тупаюць". Пайду, можа там i сястра, з ёю лацьвей потым будзе зайсьцi ў хату. Заходжу. Дзяўчаты заўзята пяраць аб дрыўляную падлогу сваiмi босымi, бацькоўскiмi падэшвамi: танцуюць. Былi на сходзе босыя i тут на танцах босыя. Высока пад стольлю пыхцiць лямпа, уздрыгвае ад тупаценьня. Грае гармонiк. Б'юць у бубен. Да мяне падбягаюць хлопцы. Адзiн з iх просiць мяне "разлучыць" з iм адну, самую прыгожую пару, што цяпер кружыцца ў танцы: колькi да гэтай пары нi падыходзiлi хлопцы, каб "разьбiць" яе i танцаваць, але "харашуняў" нiяк не расшчапiць, кружацца, сашчэпленыя, самi з сабой, ведай пагарджаюць табою, iм давай нейкiх асаблiвых хлопцаў.
Калi зачынаюць граць танец, у круг, на пляцоўку, звычайна, выходзяць танцаваць першымi дзяўчаты i ўжо толькi тады iх "разлучаюць" хлопцы. Iх рэдка запрашаюць, калi яны, яшчэ ня выйшаўшы ў круг, стаяць недзе на ўзбоччы. Гэта было-б занадта iнтэлiгентна, пагарадскому.
Я адмовiўся ад прапановы "разлучыць" ганаровую пару. Угледзеў у кутку сваю сястру з... Агапкай. Сястру запрашае старшынёва дачка i яны выходзяць танцаваць. Той-жа самы хлопец просiць мяне "разьбiць" iх. Дзеля сястры я пагадзiўся. Танцую з старшынёваю. Агапка скоса i злосна зыркае на мяне, калi я з сваёю партнёршаю iду па кругу паўз яе.
Сястра радая, што я тут. Тая ўвага да мяне, як да студэнта, перападае i ёй. Брат i сястра на танцах - гэта добра: брат можа заступiцца за сястру, калi-б якi п'янчуга прыставаў да яе, або дзеля яе памiж хлопцамi паўстаў-б якi-небудзь канфлiкт.
Нам яшчэ тут гуляць i гуляць, ды я прашу сястру пайсьцi дахаты - заўтра-ж панядзелак, дый позна ўжо. Мы выходзiм. Сястра пытаецца, дзе я прападаў, сам-жа стараюся даведацца ў яе, што i як у хаце, цi мацi ня злуецца, што я ня прыйшоў на вячэру.
З сястрой я ўваходжу ў хату сьмялей. Сястра нi ў чым ня вiнаватая. Яна запрацавала сабе танцы. Упоцьмах яна намацала нешта з ежы на стале, просiць i мяне ўзяць што.
Я доўга ня мог заснуць. Мяне турбавала Агапкiна дзела. Як я заўтра пакажуся мацi на вочы? Канешне, мацi мне нiчога ня скажа, але як выстаiць самому перад ёй? Калiсьцi мацi магла папракнуць мяне Наташай, тады для мацi я быў яшчэ малы i яна лiчыла сваiм абавязкам аберагаць мяне ад спакусы. Цяпер ня тое - я дарослы, сказаць ёй што-небудзь мне ня так ужо лёгка, мацi разумее гэта, ды ўсё-ткi яна i цяпер, не спадзяючыся на мой розум, баiцца, каб я ня зьбiўся з дарогi, заставаўся чыстым, як i дасюль, да тэй пары, калi стану жыцьцёва дасьведчаны i буду магчы абраць сабе спадарожнiцу паводля развагi, а ня толькi паводля iнстынкту. I толькi тады, па закону, магу сабе дазволiць адпусьцiцца. Боязь бацькоў, асаблiва мацi, здiўным спосабам перадалася i мне я й сам баяўся ўлiпнуць дзе-небудзь, бярогся, ня йшоў на зблiжэньне да такой ступенi, калi мог-бы ўжо пераступiць мяжу дазволенага. Канешне, было тут i iншае - iдэалiзацыя жанчыны, як катэгорыi чыста эстэтычнай. Змалку бачыў у ёй толькi нябеснае, не цялеснае, толькi прыгожае, да чаго нельга дакрануцца, псаваць. I ўжо будучы дарослым, хоць i даведаўся аб жанчыне болей, - не хацеў разбураць, разьвенчваць створанага мною раней вобразу. Мiж iншым, Дуся падтрымлiвала ў мяне такi вобраз. Бацька нават турбаваўся маiм такiм настаўленьнем да жаночага роду. Уначы я неяк падслухаў (не цяпер, раней, калi я спаў у вадным з iмi пакоi) шэпат бацькi з маткай: "Што ты робiш з яго баязьлiўца, ён-жа будзе тады ўсяго баяцца". "Гэта не я, ён сам такi". "Ну дык i дрэнна". Я доўга думаў над тым, што казалi бацькi, хацеў зразумець сэнс пачутых словаў, асаблiва бацькава "ну дык i дрэнна". Цяпер я разумею - мяне навучыла Агапка.
Засынаючы, мне прысьнiўся Вяркееў - вобраз ягоны быў няясны, я ледзьве пазнаваў яго. Выразным быў толькi ягоны голас, званчэйшы, чымся ў сапраўднасьцi. Вяркееў быццам перадаваў мне сваю Акулiну, сплаўляў, а сам хацеў зьехаць ад яе. Я не пагаджаўся ("Нашто яна мне такая!") i ён крычэў на мяне з усёй сiлы. Доўга вярзлося мне ўсякае, пакуль не заснуў. А прачнуўшыся ранiцою, першае, што я пачуў - бацька клепiць касу на двары. Бацька зьдзiвiўся, што я так рана прачнуўся. Бо яшчэ мацi была не падняўшыся.
- Чаго ты гэтак усьпёрся?
- Хачу з табой пайсьцi касiць.
Бацька, седзячы за кляпаньнем, зiрнуў на мяне.
- Калi табе так захацелася - пойдзем. А можа-б пагуляў яшчэ?
Я вычуў - бацька рады, што я йду з iм, i толькi для прычэльля гаворыць, каб я пагуляў яшчэ.
Цi гаварыла яму мацi пра ўчарашняе? Хiба што не: вочы яго не паказалi гэтага.
Касiць мы пайшлi бяз сьнеданьня. Сьнеданьне нам прынясе сястра пазьней. Цяпер яшчэ рана сьнедаць. Касцы не чакаюць на сьнеданьне ў хаце. Трэба сьпяшацца пакуль раса. Сонца прыпячэ - трава ня будзе рэзацца. Замудохаесься.
Вось мы й на лузе, на залiўным. Стаiць яшчэ туман - ня ўзьняўся. Iдзём расяная трава хвошча па нашых штанiнах - у Супырыцу, на ўчастак, дзе бацька касiў у суботу. Яму яшчэ брыгадзiр не замяраў скошанага, не падлiчыў сотак, казаў зробiць гэта ў панядзелак. Бацька кажа - можа выкасiў цэлы гэктар. На лузе яшчэ нiкога - мы першыя. Ня спынiў яшчэ свайго занятку i драч - дзярэ на ўсю сваю моц.
Бацька адмыслова праверыў маю касу, як яна насаджана, цi ў кругу яна цi вонках яго, цi правiльна сядзiць "пупок", ня нiзка i не завысока, прыгледзiўся да "банькi", як у ёй сядзяць клiнкi, - агледзеўшы ўсё, бацька пайшоў наперадзе, я за iм. Лажыўся пракос за пракосам. Пры заходзе бацька радзiў мне не забiраць шырока, як ён, - можна падарвацца. Але я хацеў, каб мой пракос быў ня вузейшым за бацькаў - я хацеў быць у касьбе на роўнi з iм. Касiлi з ахвотай, без пярэдыху. Пакуль найшло болей касцоў (ня ўсе калгасьнiкi ўстаюць цяпер рана), мы ўжо з бацькам звалiлi цэлую плаху. Пракосы, як валы, разьлеглiся роўнымi радамi на вялiкай - як вокам кiнуць - прасторы, збрытай цяпер, зваяванай.
