- Вось цяпер, я думаю, нiхто ўжо не затрымае ваш артыкул. Устаўляйце запiску, карыстайцеся пратаколам допыту - i друкуйце. Толькi назву прыйдзецца мяняць. Думаю, што больш не iснуе пытання, хто ж такi доктар Савiч?
- Асабiста для мяне яго даўно не iснавала.
- Але патрабавалiся доказы.
- Дзякую вам.
- Няма за што. Святы абавязак.
- Як вам удалося выкапаць гэтага дыназаўра?
- Няхай гэта застанецца нашай прафесiйнай тайнай.
Яны хораша, з разуменнем усмiхнулiся адзiн аднаму, як два добрыя сябры, якiя агульнымi сiламi зрабiлi карысную справу.
* * *
- Хадзем да Зосi. Я люблю прыносiць людзям добрыя весткi.
Яраш, надзвычай узбуджаны расказам пра Дымара, хадзiў па сваiм кабiнеце, прыгадваў паводзiны агента, калi той сачыў за iм, выкрываў фiласофiю здрады. Нечаканая прапанова Кiрылы захапiла яго знянацку.
- Да Зосi? - Ён спынiўся каля акна i як бы раптам патух: уся яго магутная i прыгожая постаць у чорным свiтэры ў нейкi мiг зрабiлася каржакавата-нязграбнай. Ён згорбiўся, выгнуў шыю, быццам убачыў нешта незвычайнае ў белай ваце памiж рамамi.
- Няўжо баiшся? - укалоў Кiрыла без злоснага намеру.
Яраш крута павярнуўся да сябра. На твары яго з'явiлася пакутлiвая грымаса.
- Я даў клятву... Галi.
- Ух, людзi добрыя! Да чаго мы дажылi!
- Я нiколi не парушаў сваiх клятваў. - Голас Антона Кузьмiча ўпаў да шэпту.
Кiрыла ўзлаваўся. Падхапiўся, адскочыўшы ад крэсла, як гумавы мяч, пакацiўся да кнiжных палiц, што займалi ўсю сцяну. Загрымеў на поўны голас, забыўшыся, што ў суседнiм пакоi Наташа:
- Ты прабач... Я паважаю клятвы... Паважаю Галiну... Але калi на кожны бабскi капрыз... Не будзе ж жыцця...
Яраш знясiлена апусцiўся ў тое ж мяккае крэсла, дзе толькi што сядзеў Шыковiч, выцер далонямi твар.
- Кiнь! Я сам ведаю. Але калi не хапае розуму i, я ўжо казаў табе, звычайнай iнтэлiгентнасцi... Што рабiць? Скажы, iнжынер душ?
Пасля прымiрэння Галiна вырвала ў яго гэтую клятву - што ён нiколi больш не наведае Зосi. Ён пакляўся з бяздумнай лёгкасцю, абы замацаваць прымiрэнне, бо бачыў, як цяжка перажываюць разлад дзецi. Пасля зразумеў, што такая клятва абражае яго. Хiба ён у чым вiнаваты? Магчыма, у яго i не было б патрэбы i ахвоты заходзiць больш да Зосi. А цяпер яму рабiлася брыдка за ўласную слабасць i бязвольнасць i часта хацелася пайсцi да Зосi на злосць жонцы. Дзiўна, што жаданне такое мацнела з кожным днём. Ён змагаўся з iм. Ён сумленны чалавек i сапраўды нiколi не парушыў свае клятвы. Урэшце, справа не ў клятве. Ён проста вышэй за ўсё гэта i не дазволiць, каб подласць плеткароў i жончына неразумнасць давялi iх да разрыву, што было б трагедыяй i для iх абаiх i яшчэ большай - для Вiктара i Наташы.
Так ён думаў. Але ад гэтай лагiчнай разважлiвасцi не рабiлася лягчэй. Ён мог усё дараваць, але нiчога не дараваў сабе - памылак, слабасцi, неразумных слоў, непатрэбных учынкаў. У той мiг ён пазайздросцiў Шыковiчу i ўзлаваўся за гэта на сябе i на яго.
Кiрыла раптам спынiў разважаннi, якiя ён было пачаў, аб ролi мужа ў выхаваннi жонкi. Мабыць, ён адчуў, што сябру непрыемна i цяжка выслухоўваць гэта. А можа, упершыню адчуў непавагу да таго, кiм захапляўся, хаваючы сваё захапленне за кеплiва-жартаўлiвымi словамi. Яшчэ ўлетку на дачы ён неяк сказаў пра Яраша: "Такi вялiкi i такi маленькi перад жонкай". Гэта быў жарт. Аднак, магчыма, падсвядома хацелася, каб яго лепшы сябра i герой быў вялiкi ва ўсiм. Зашпiлiўшы верхнi гузiк на сарочцы i падцягнуўшы гальштук перад чорнымi тамамi энцыклапедыi, Шыковiч грубавата сказаў:
- Чорт з табой! Пайду адзiн, - i рушыў да дзвярэй.
У суседнiм пакоi зiрнуў цераз Наташына плячо ў кнiгу, якую дзяўчынка чытала, дакрануўся далоняй да яе белых шаўкавiстых валасоў. Яна глянула на яго i ўсмiхнулася вiнавата, як бы просячы за штосьцi прабачэння, можа, за тое, што падслухала iх размову, цi, можа, за бацькаву нерашучасць.
Кiрыла апранаўся ў калiдоры. Калi выйшаў Антон, ён таксама пачаў моўчкi апранацца. Праз адчыненыя дзверы Наташа глядзела на бацьку з ухвалой i страхам, нiбы несла адказнасць за яго ўчынкi.
На дварэ добра прымарозiла. У паветры кружылiся сняжынкi. Але асфальт вулiцы быў сухi i шэры ў цьмяным святле лiхтароў, пабялелi толькi лункi каля лiп i каштанаў.
Шыковiч даўно ўжо прыкмецiў: у iх горадзе найбольшы рух на тых вулiцах, што iдуць паралельна цэнтральнай, а на тых, што перасякаюць яе, нават у нядзелю цiха i бязлюдна, хоць гэта бадай самыя прыгожыя вулiцы, нешырокiя, зялёныя, утульныя, асаблiва iх кароткiя ўчасткi ад Савецкай да ракi. Шыковiч любiў гэтыя вулiцы. Любiў гуляць па iх.
Яны iшлi не спяшаючыся. Звычайная рабочая хада ў Яраша такая, што побач з iм трэба iсцi ўподбег, каб не адстаць. А тут ён iшоў надзiва павольна магчыма, усё яшчэ вагаўся. Яны як бы знарок забылiся, да каго i з якой прычыны iдуць.
- Што, аднак, ты думаеш рабiць з дачай?
- Паеду, раскладу пасярод кабiнета касцёр, пагрэю вочы... Асалода на ўсё жыццё.
- Не вярзi лухты, Кiрыла.
- А як iнакш ты яе знясеш за месяц? Куды?
Тры днi назад яны атрымалi рашэнне аблвыканкома, у якiм iм прапаноўвалася ў месячны тэрмiн знесцi дачу. Матывы: зямельны ўчастак адведзены райвыканкомам незаконна. Яраша гэтая бюракратычная паперка здзiвiла, пакрыўдзiла i расстроiла, Кiрылу - абурыла.
- Гуканаў ход канём! - адразу здагадаўся ён.
- Але ж гэта не яго сфера.
- Ты наiўны чалавек, доктар.
- Навошта яму?
- Даць нам лiшнi клопат, выбiць з нармальнай каляiны, адцягнуць увагу, абвiнавацiць у прыватна-ўласнiцкiх тэндэнцыях. Зусiм нядрэнна прыдумана. Заадно паказаць сваю прынцыповасць i непрымiрымасць да перажыткаў...
- Але як маглi прыняць такое рашэнне, не пагаварыўшы нават з намi? Быццам мы з табой дармаеды нейкiя, - перажываў Яраш.
Яны хадзiлi ў выканком. Iх ветлiва прымалi, выслухоўвалi, спачувальна пацiскалi плячамi. Здавалася, нiхто нiчога не ведае. Толькi намеснiк старшынi Мухля чамусьцi ўзлаваўся:
- А што вы хацелi, таварыш Шыковiч? Будаваць асабнякi, калi людзi не маюць яшчэ звычайных кватэр? Вам волю дай - палову калгаснай зямлi захопiце...
Кiрыла таксама ўзлаваўся.
- Ясна. Значыцца, ты хапуга i спекулянт, доктар Яраш! - сказаў ён сябру, якi панура маўчаў, барабанячы па замку партфеля.
Мухлю стала няёмка перад Ярашам.
- Нiхто так не думае. Не кiдайцеся словамi, Шыковiч. Мы абавязаны былi паправiць райвыканком.
- Iншым чынам гэта нельга зрабiць?
- Падумаем. Пастановы часам адменьваюцца.
Але пастанова не адмянiлася. У той дзень яны атрымалi напамiнак з раёна, на зямлi якога стаяла дача. Райвыканком скасаваў сваё, трохгадовай даўнасцi, рашэнне аб адводзе iм зямельнага ўчастка. Абжытая будынiна не мела права стаяць на зямлi.
Ад злосных жартаў Кiрыла паступова перайшоў да менш злоснай сур'ёзнасцi i разважлiвасцi:
- Днямi бюро гаркома займалася майстэрнямi для мастакоў. Абавязалi гарсавет знайсцi патрэбныя памяшканнi. А я сам, за сумленна запрацаваныя грошы збудаваў сабе майстэрню. Мне не дача патрэбна! Мне трэба цiшыня!
Ён гаварыў гучна, размахваў рукамi. Прахожыя азiралiся на яго, як на п'янага. Захапiўшыся, ён не заўважыў, што той, каму ён усё гэта гаворыць, бадай не слухае яго. Яраш раптам страцiў цiкавасць да гэтай дачнай праблемы, i яму стала ўсё адно, што будзе з iх дачай. Няхай хоць сапраўды Кiрыла распальвае там касцёр.
Калi падыходзiлi да дома, дзе жыла Зося, Антона Кузьмiча апанавала незразумелае хваляванне. Такога пачуцця ён не ведаў ужо даўно, магчыма, з гадоў юнацтва. Было радасна i боязна. Амаль страшна, аж халадзела пад сэрцам. Ён прыслухаўся да сябе, каб зразумець, што гэта. I не мог зразумець. Боязь жонкi? Але адкуль гэтая радасная нецярплiвасць? Як у юнака перад першым спатканнем. Дзiўна. Можа, яму няёмка перад Машай, якая, напэўна, будзе там? Не, няпраўда, што пачуцця такога ён не ведаў сто год. Яно ўжо неяк з'яўлялася i, здаецца, зусiм нядаўна. Калi? З якой прычыны? Нешта знаёмае, блiзкае i адначасова далёкае, забытае. Пэўна, адно - парушана душэўная раўнавага. Кiм? Цi чым?
Многа год ён меў той спакой, упэўненасць, што нараджаюцца ад веры, ад пераканання ў карыснасцi сваёй дзейнасцi, ад пазнання людзей i з'яў ва ўсёй iх дыялектычнай складанасцi. Былi, безумоўна, хваляваннi: перад цяжкiмi аперацыямi, перад нараджэннем дзяцей, у часе iх хваробы, пасля сварак з жонкай, ад яе беспадстаўнай рэўнасцi. Але ўсё гэта было проста i ясна як божы дзень, яно ядналася адным акрэсленым паняццем - быццё. А гэтае хваляванне не падобна нi на адно з тых, ранейшых. Ён спытаў у Кiрылы:
- Ты не баiшся, што наш вiзiт падмацуе плёткi?
- А ты баiшся ўсё-такi?
- Баюся, - прызнаўся Яраш, каб хоць чым-небудзь вытлумачыць свой душэўны стан. - Ты ведаеш Галiну.
- Ты проста дрэнна выхаваў яе. Iдэалiст - вось ты хто. Хiрург-iдэалiст унiкальная рэдкасць. Мае сталiчныя калегi, якiя пiшуць слязлiвыя вершы, у сто разоў больш практычныя i зацвярдзелыя... Каб я напiсаў, што былы падпольшчык, славуты хiрург так зацiснуты жончыным абцасам...
- Трапло ты. Абараняй свае тэндэнцыi. Але май на ўвазе, што я думаю аддаць сваю палавiну нашаму прафсаюзу пад летнi дзiцячы сад.
