Пры сваёй рэўнасцi яна, аднак, нiколi не шпiёнiла за мужам, як робяць гэта другiя жонкi. Залiшне лiчыла сябе чыстай i гордай, каб унiжацца да тайнага падглядвання i распытвання.
А тут не вытрымала. Днi праз тры пасля гэтай непрыемнай размовы ўвечары пазванiў Кiрыла. Антон адказваў яму не на поўны голас ды ўвогуле мала гаварыў слоў, адны выклiчнiкi: ыгы, так, не. Быў у iх шматгадовы звычай: сазванiцца ўвечары, сустрэцца на вулiцы i пагуляць. Часам яны выходзiлi з жонкамi, але часцей адны. Раней Галiна нават заахвочвала такiя прагулкi. Але цяпер... Яна здагадалася, што мужчыны дамовiлiся пайсцi туды. Цяпер яна не верыла не толькi мужу, але i Кiрылу... О, гэты вальнадумец здольны на ўсё! Толькi робiць хiтрэй. Навучыўся сплятаць сюжэты. Дурнiца Валя! Хоць што Валi! Яна проста стала абыякавай да Кiрылы. Сваiм восьмым класам занята больш, чым мужам i ўласнымi дзецьмi. У Валi пры любых акалiчнасцях нiчога не парушыцца, дзецi дарослыя... А ёй трэба ўсё ведаць, каб змагацца - не дзеля сябе! - дзеля гэтых неразумных яшчэ малых, якiх ён, бацька, настройвае супраць яе, мацi.
Яна не спытала, куды ён iдзе. Але як толькi Антон Кузьмiч зачынiў за сабою дзверы, яна хутка накiнула хустку, футра, выскачыла следам, пайшла назiркам.
Яна не памылiлася. Сапраўды, у той вечар яны дамовiлiся наведаць Зосю. Кiрылу хацелася парадаваць жанчыну: вызвалялася месца, у бiблiятэцы рэдакцыi. Зося сама прасiла iх памагчы ёй знайсцi работу. "Толькi не ў атэлье", - цяжкае ўражанне засталося ў яе ад гэтага атэлье.
Яраш i Шыковiч доўга думалi, куды яе ўладзiць. Нарэшце Кiрылу прыйшла гэтая iдэя: самая спакойная работа, па яе здароўю. Калi супрацоўнiкi будуць ведаць, што перажыла iх новая бiблiятэкарка, можна быць упэўненым, што нiхто нiколi i нiчым не расхвалюе яе - людзi добрыя. Але месца было занята. У бiблiятэцы сядзела малапiсьменная старая жанчына Фаня Сямёнаўна. Яе трымалi таму, што яна была найстарэйшая работнiца рэдакцыi, працавала амаль з дня заснавання газеты - недзе на другiм годзе рэвалюцыi. Ёй даўно пара ўжо на пенсiю, але яна ўпарта не хацела пакiдаць работы. "Рэдакцыйная матка", "шэф", "Еўфрасiння Полацкая" - называлi яе за вочы. Мужчыны адносiлiся з абыякавай iронiяй, жанчыны ж проста не любiлi: як большасць старых, Фаня Сямёнаўна была бурклiвая, прыдзiрлiвая, умешвалася не ў свае справы, у прыватнае жыццё, прынцыповасць яе часта пераходзiла ў пляткарства. Таму iдэю Шыковiча угаварыць яе пайсцi на пенсiю - усе горача падтрымалi. Угаворы цягнулiся месяцы са два. Кожны, як умеў, распiсваў ёй выгады пенсiянерскага жыцця. Урэшце старую "даканалi".
"Бачу, я вам абрыдла, - сказала яна на прафсаюзным сходзе, - чорт з вамi! Але пагляджу, як вы напрацуеце без мяне! Памрэ хто, як пахаваеце!" Сапраўды, у арганiзацыi пахавання, калi здаралася такое няшчасце, Фаня Сямёнаўна была незамянiмым чалавекам. Бiблiятэкарка падала заяву. У рэдакцыi дамовiлiся, што ў навагоднi вечар яе ўрачыста праводзяць на пенсiю. Рэдактар i мясцком расшчодрылiся на каштоўныя падарункi.
Кiрыла расказваў пра камiчныя выпадкi, якiя ўзнiкалi ў часе гэтай "пенсiённай кампанii". Гучна смяяўся сам. Смяшыў Яраша.
Галiна Адамаўна, якая iшла за iмi на пэўнай адлегласцi, не чула, пра што яны гавораць, але чула iх смех, i ён кроiў яе сэрца: iм весела, можа, здзекуюцца з жонак.
Калi яны пайшлi ў дом, яна засталася на вулiцы, бязлюднай, ускраiннай, над самай ракой. I раптам ёй зрабiлася страшна, сорамна, брыдка. Нiколi яна не адчувала сябе такой прынiжанай, растоптанай. Навошта яна прыйшла сюды? Хiба яна можа прымусiць любiць сябе, калi няма ў яго сэрцы гэтага пачуцця? Ды i цi было яно калi?
"Не кахае, сумна яму са мной, сказаў бы шчыра". Слёзы застылi на шчоках, i Галiна Адамаўна выцерла iх калючымi рукавiчкамi. Усе зайздросцiлi яе шчасцю: такi муж! Смешна. Вось яно, яе шчасце. Хацелася гучна i злосна засмяяцца. Але перамагала не злосць, перамагаў жаль, да сябе, да дзяцей, нават да яго, мужа: калi-небудзь схамянецца, ды будзе позна!
Але, будзе позна...
Ён кажа, што ў яе няма элементарнай iнтэлiгентнасцi. Можа быць. Але ў яе ёсць жаночая гордасць! Больш нiчым не ўнiзiць яна сябе - нi падглядваннем, нi iстэрыкай, нi дакорамi, нi просьбамi. Мужна вытрымае ўсё!
"Але дзяцей не аддам! Не!"
Скалелая, разбiтая, яна раптам кiнулася ад дома. Хутчэй прэч адгэтуль, каб нiхто не ўбачыў яе тут.
Але бегчы ёй стала цяжка. Яна задыхалася. Як прыступ астмы; нiчога такога нiколi не было.
Галiна Адамаўна прытулiлася да нейкага паркана, аграбла з карнiзiка снег, набiла iм, пякуча-халодным, рот.
"Цяпер ужо ўсё адно..."
Тарас i Вiця сядзелi на кухнi, адзiн супраць аднаго i нацiралi пастай лыжы з такой стараннасцю i сур'ёзнасцю, быццам чысцiлi зброю перад атакай.
Наташка стаяла, прытулiўшыся плячамi да вушака дзвярэй, i з такой жа сур'ёзнасцю сачыла за iх работай. Доўга сачыла.
- Ты чаму маўчыш, Натка? - спытаў Тарас.
- У яе голас ламаецца, - адгукнуўся Вiця.
- А ў цябе мазгi...
- Ну, ну, ну, зноў пасварыцеся.
Не, сварыцца iм не хацелася. Апошнi час яны жылi надзiва дружна. I цяпер Вiцю хацелася папрасiць у Наташы прабачэння, калi гэты жарт, нявiнны, як яму здавалася, пакрыўдзiў яе. Хлопец сам здзiўляўся: нiколi раней ён не адчуваў да сястры такой пяшчоты i ўвагi.
Наташа раптам асцярожна, без стуку, шчыльна зачынiла дзверы.
- Тарас! Ты разумны. Памiры iх.
- Каго?
- Маму i тату.
- На-а-тка! - з дакорам працягнуў Вiця, нiбы яна адкрывала вялiкую тайну некаму чужому.
- А я не магу так больш. Не магу!.. - Голас дзяўчынкi задрыжаў.
Заняты сваiмi справамi i пачуццямi, ён асаблiва не задумваўся над тым, як перажываюць малыя разлад бацькоў. Нечаканая Наташына просьба кранула яго. Ён падняўся з табурэта, паставiў лыжы ў куток, памiж дзвярамi на балкон i халадзiльнiкам "ЗIЛ". Наблiзiўся да сястры. Яна глядзела яму ў твар з надзеяй, малiла вачамi, поўнымi слёз.
- Так нельга жыць!..
- На-а-тка! - зноў перапынiў яе брат. Яна не агрызнулася, яна сказала яму мякка, як старэйшая:
- Ты бесхарактарны, Вiця. У каго ты такi ўдаўся? А я не магу...
- Я iх памiру, - упэўнена сказаў Тарас i сам паверыў, што здолее зрабiць гэта, хоць добра помнiў, чым скончылася першая спроба пагаварыць з мацi.
Галiна Адамаўна была дома. У спальнi. Тарас пастукаў. Яна, пэўна, ляжала i, пэўна, плакала. Калi Тарас, атрымаўшы дазвол, увайшоў, яна стаяла перад люстрам i працiрала кулакамi вочы, як бы толькi што прачнулася. Яна ўбачыла яго праз люстра i насцярожылася, баючыся павярнуцца. А ён не бачыў яе твару i трохi разгублена спынiўся каля ложка. Ён баяўся, што яна зноў даволi груба папросiць яго не сунуць нос туды, куды не трэба.
- Галiна Адамаўна, я ўсё-такi хачу пагаварыць з вамi. Сур'ёзна... Паслухайце.
Яна павярнулася, вочы яе былi чырвоныя.
- Тарас! З таго часу, калi я адчула, што ты не дзiця ўжо, я не ўмешвалася ў твае справы. - Яна сказала тое ж, што i першы раз, але зусiм iнакш, без злосцi, раздражнення, спакутаваным голасам i нават усмiхнулася так, нiбы прасiла прабачыць ёй. Ён зразумеў, што цяпер ёй хочацца, каб нехта ўмяшаўся.
- Я люблю вас, мама. - Слова гэтае вырвалася неяк само, ад жалю да яе. Галiна Адамаўна ўзняла на яго вочы, i яны вiльготна заблiшчалi. - I бацьку люблю. Вы для мяне самыя дарагiя людзi.
- Не трэба, Тарас, - цяжка ўздыхнула яна. - Твае адносiны да нас - адно, нашы адно да аднаго - другое.
- Вашы - нейкая дзiкая недарэчнасць. Вы паверылi паклёпу. Бацька расказваў... Паверце мне, мама. Я ж вам не вораг. Штодзень я бываю там... Я люблю Машу. Пасля Новага года мы пажэнiмся.
- Сур'ёзна? - У вачах яе блiснула iскрынка цiкаўнасцi.
- Хiба Соф'я Сцяпанаўна такая жанчына! Падумайце, колькi яна перажыла!
Галiна Адамаўна закрыла твар рукамi, заматала галавой:
- Не яна... Ты шмат чаго не ведаеш, Тарас. Ты галоўнага не ведаеш. Але, яна многа перажыла... Але хiба гэта дае ёй права?.. Хоць не яна... ён... Чаму ён хаваецца, падманвае? Навошта? Што я, такая дурная, подлая? Скажы, была я калi-небудзь прагная, скупая? У iх была дружба ў падполлi. Яму хацелася памагчы ёй. Калi ласка. Няўжо я не зразумела б, каб усё па-чалавечы? Цяпер ён папракае, што я не разумела яго, што ўвесь час думала пра яго бог ведае як... А што ён думаў пра мяне, калi пачаў хавацца? З грашамi... - Яна ўся перасмыкнулася. - За каго ён мяне лiчыў? Гэта не абраза? - выкрыкнула яна. Ён адчувае, калi абражаюць яго. А калi ён!.. Я перажыла ўсё, я перажыла б i гэта, каб па-чалавечы. Я ўжо была змiрылася. А ён не пераставаў хлусiць, хавацца. Ты не ведаеш галоўнага. Ён здраджваў увесь час! Усё наша жыццё. Падманваў, хлусiў!..
- Няпраўда! - не стрымаўся i рашуча запярэчыў Тарас.
Яна адняла рукi ад твару, сухiмi гарачымi вачамi паглядзела на яго, сумна пакiвала галавой:
- Але хто мне паверыць? Мне не верыць нават Валя Шыковiч, жанчына. Ён мудры, вялiкi, добры. Ён усiх заваражыў. Цябе, Наташу... знаёмых. О-о, доктар Яраш! Свяцiла! А што яго жонка? Бяздарны зубны лекар, мяшчанка. Каму цяпер клопат да таго, што сваю маладосць, сваё здароўе я аддала яму, табе, дзецям?..
Галiна Адамаўна сказала гэта злосна, i Тарас сумеўся: яна кiдала горкi папрок i яму. Можа, сама яна таксама зразумела гэта, бо раптам зноў змянiла тон:
