Джейн Веркор - Маўчанне мора (на белорусском языке)

Веркор

Маўчанне мора

Пераклад: А.Асташонак

Памяцi забiтага паэта Сэн-Поль-Ру

Да таго, як з'явiўся ён, немцы не раз прыглядалiся да нашага жытла. Перш за ўсё салдатня: два белабрысыя пехацiнцы, адзiн - няўклюдны, худзенечкi, другi - каржакаваты, з рукамi каменячоса. Яны агледзелi жытло з усiх бакоў. Пазней з няўклюдным пехацiнцам прыйшоў унтэр-афiцэр. Яны загаварылi са мною на мове, якую, вiдаць, лiчылi французскаю. Я не зразумеў нiводнага слова, але правёў iх па свабодных пакоях. Здалося, што немцам яны прыйшлiся даспадобы.

Назаўтра ранiцай у сад уехала адкрытая ваенная машына, шэрая i вялiзная. Шафёр i худы салдат, малады i вясёлы, выгрузiлi з яе дзве скрынi i велiзарны пак, загорнуты ў брызент, i ўцягнулi ўсё гэта ў гасцёўню. Машына кудысьцi паехала, а праз некалькi гадзiн я пачуў на дварэ конскi тупат. Былi гэта тры кавалерысты. Адзiн злез з каня i пайшоў да старой мураванай будынiны, дзе была мая майстэрня. Потым вярнуўся, i немцы павялi туды коней. Пазней я ўбачыў, што яны прывязалi коней да скабы, якую замацавалi ў дзiрцы памiж камянямi ў сцяне.

Прайшло яшчэ два днi, i нiчога новага не адбылося. Больш я не бачыў нiкога. Кавалерысты выходзiлi з коньмi на золку, вярталiся ўвечары i клалiся спаць у каморы пад лесвiцай, куды нацягалi сабе саломы.

На трэцi дзень ранiцай вярнулася ваенная машына. Вясёлы салдат узвалiў на плечы вялiкi куфэрак i занёс яго ў гасцёўню. Потым узяў свой мяшок i паклаў яго ў суседнiм пакоi. Сышоў унiз i на правiльнай французскай мове загадаў маёй пляменнiцы прынесцi пасцельную бялiзну.

Калi пачуўся стук, адчыняць дзверы пайшла пляменнiца. Як звычайна, яна толькi што падала мне кубак кавы, якую я п'ю перад сном. Я сядзеў у самым куце, далёка ад лямпы. Дзверы адгэтуль выходзяць у сад, а ўздоўж усяго дома цягнецца выкладзены плiткаю тратуар. Мы пачулi стук абцасаў па тратуары. Пляменнiца паглядзела на мяне i паставiла кубак. Я трымаў свой у руках.

Было цёмна, не вельмi холадна. Леташнi лiстапад увогуле не быў халодны. Я ўбачыў велiзарны сiлуэт, плоскую фуражку, плашч, накiнуты на плечы нiбыта палярына.

Пляменнiца моўчкi адчынiла дзверы. Стала, прыцiснуўшыся да сцяны, апусцiла вочы. Я ж маленькiмi глыткамi пiў каву.

- Прабачце, - сказаў чалавек у дзвярах i пачцiва схiлiў галаву.

Здавалася, ён спрабаваў зразумець наша маўчанне. Пастаяўшы крыху, афiцэр увайшоў.

Плашч саслiзнуў яму на руку. Ён аддаў нам чэсць i зняў фуражку. Павярнуўся да пляменнiцы, элегантна пакланiўся ёй, амаль няўлоўна ўсмiхнуўся. Пасля з прыкметнай павагай пакланiўся мне.

- Мяне завуць Вернер фон Эбрэнак.

У галаве мiльганула: "Iмя гучыць не па-нямецку. Нашчадак эмiгранта-пратэстанта?"

- Я вельмi вам спачуваю, - павольна дадаў афiцэр.

Апошняе слова нiбыта ўпала ў наша маўчанне. Пляменнiца зачынiла за афiцэрам дзверы. Яна ўсё яшчэ стаяла каля сцяны i глядзела перад сабою. Я не зварухнуўся з месца. Павольна паставiў пусты кубак на фiсгармонiю, сашчапiў пальцы i стаў чакаць.

Афiцэр загаварыў зноў:

- Я проста вымушаны быў стаць вашым кватарантам. Iншага выйсця ў гэтых умовах няма. Спадзяюся, што мой ардынарац забяспечыць вам спакой.

Ён стаяў пасярэдзiне пакоя - высачэзны i тонкi. Рукою ён мог бы дастаць да столi.

Галава ў яго была крыху нахiлена ўперад, i таму ўражанне было такое, што яна iшла не з шыi, а з грудзей; ён здаваўся згорбленым. Сцёгны i плечы сухарлявыя. Прыгожы худы твар. Глыбока запалыя вочы, здаецца, блакiтныя, цяжка было разгледзець. Зачасаныя назад валасы, бялявыя i шаўкавiстыя, мякка блiшчалi ў святле люстры.

Маўчанне было, як туман на досвiтку - густое i нерухомае, а нашы застылыя постацi рабiлi яго яшчэ цяжэйшым, быццам налiвалi свiнцом. Разгублены, такi ж нерухомы, стаяў i афiцэр. Урэшце я ўбачыў, як на яго вуснах пачала з'яўляцца ўсмешка - сур'ёзная, без намёку на iронiю. Ён зрабiў нейкi рух рукою, сэнсу якога я не зразумеў. Вочы яго спынiлiся на пляменнiцы, што застыла каля сцяны, i я добра разгледзеў яго мужны твар, вялiкi тонкi нос. Прыкмецiў, што адзiн зуб быў залаты. Урэшце афiцэр адвёў вочы, паглядзеў на полымя ў камiне i сказаў:

- Я вельмi паважаю людзей, якiя любяць сваю радзiму. - Потым рэзка падняў галаву i ўгледзеўся ў скульптурку анёла над акном. - Я мог бы падняцца цяпер у свой пакой, але не ведаю як.

Пляменнiца адчынiла дзверы на лесвiчку i пачала падымацца па прыступках, не гледзячы на афiцэра, нiбыта нiкога побач з ёю i не было. Немец iшоў следам. Тут я ўбачыў, што адна нага ў яго не згiнаецца.

Я пачуў, як яны прайшлi праз пярэднi пакой; крокi афiцэра то гучнелi, то зацiхалi. Аднынiлiся i зачынiлiся дзверы. Пляменнiца вярнулася, узяла свой кубак i пачала пiць каву. Я распалiў люльку. Некалькi хвiлiн мы маўчалi.

- Дзякуй богу, здаецца, чалавек ён прыстойны, - сказаў я.

Пляменнiца пацiснула плячыма. Паклала на каленi маю вельветавую куртку i пачала латаць локаць.

Ранiцай, у снеданне, афiцэр сышоў унiз. У кухню вяла другая лесвiца, i я не ведаю, цi пачуў немец нашы галасы, цi пайшоў так.

- Я добра выспаўся. Спадзяюся, i вы таксама, - сказаў ён i спынiўся ля дзвярэй. Потым з усмешкай агледзеў прасторны пакой. У нас было не дужа багата дроў i яшчэ менш брыкету, таму мы вырашылi перайсцi на зiму ў кухню. Я яе перафарбаваў, яшчэ мы ўпрыгожылi яе розным медным i iншым даўнiм посудам, перанеслi сюды сёе-тое з мэблi. Ён разглядваў усё з той самай ледзь прыкметнаю ўсмешкаю, i я ўбачыў вузенькую палоску белых зубоў. Яшчэ я ўбачыў, што вочы ў яго не блакiтныя, як мне здалося спачатку, а зеленаватыя. Урэшце ён прайшоў праз пакой i адчынiў дзверы ў сад. Ступiў два крокi i павярнуўся да нас, каб паглядзець на доўгi i нiзкi дом з цёмным чарапiчным дахам, увесь увiты вiнаградам. Пасля задаволена ўсмiхнуўся.

- Ваш стары мэр абяцаў мне, што я буду жыць у замку, - сказаў ён, углядаючыся ў шыкоўны будынак на ўзгорку, што вiднеўся скрозь аголеныя дрэвы. - Я падзякую маiм падначаленым за тое, што яны не памылiлiся. Гэты замак куды лепшы.

Потым зачынiў за сабою шкляныя дзверы, пакланiўся нам i пайшоў.

Вярнуўся ён вечарам, у той самы час, што i напярэдаднi. Мы пiлi каву. Ён пастукаўся, але не чакаў, пакуль да дзвярэй падыдзе пляменнiца, адчынiў iх сам.

- Баюся, што не ў пару, - сказаў ён. - Калi хочаце, я буду хадзiць праз кухню, тады вы зможаце замыкаць гэты пакой. - Ён падышоў да дзвярэй, спынiўся на хвiлiну, агледзеў памяшканне. Урэшце пачцiва пакланiўся, сказаў: Дабранач, - i выйшаў.

Мы так i не замкнулi нi разу пакой. Я не ўпэўнены, што ўсё, што мы тады рабiлi, было нам ясна i зразумела. Маўклiва пагадзiўшыся, мы вырашылi нiчога ў нашым жыццi не мяняць, нiводнае дэталi - i жылi так, быццам афiцэра не было, нiбыта ён быў якi прывiд. Але магло быць i так, што з гэтым рашэннем зжылося ў маiм сэрцы i нейкае iншае пачуццё: я не ўмею, не пакутуючы сам, пакрыўдзiць чалавека, нават ворага.

Даволi доўга - больш за месяц - гэта сцэна паўтаралася штодзень. Афiцэр стукаўся i ўваходзiў, гаварыў пра надвор'е цi яшчэ што, так, што можна было яму не адказваць. Ён заўсёды спыняўся каля дзвярэй, абводзiў поглядам пакой, нас. Лёгкая ўсмешка перадавала задавальненне, якое яму, як мне думаецца, даваў гэты агляд. I так кожны раз: агляд i задавальненне. Ён узiраўся ў твар пляменнiцы за вязаннем або шытвом, заўсёды стрыманай i абыякавай, а калi ўрэшце адводзiў вочы, я бачыў у яго ўсмешцы нешта спачувальнае, нейкую пахвалу. Кланяючыся, ён заўсёды казаў: "Дабранач".

Усё нечакана змянiлася ў адзiн вечар. На дварэ iшоў дождж з невялiкiм снегам, было страшэнна сыра i холадна. Я падкладаў у камiн тоўстыя палены, якiя бярог менавiта на такiя халады, i неяк непрыкметна пачаў думаць пра афiцэра, уяўляць сабе, як ён iдзе па вулiцы, як зараз увойдзе, увесь заснежаны. Але ён не прыйшоў. Час, калi ён вяртаўся, даўно мiнуў, i я злаваў, што не магу прагнаць гэтых думак. Пляменнiца засяроджана вязала.

Урэшце пачулiся крокi. Але чамусьцi зверху. Па iх няроўным стуку я здагадаўся, што гэта афiцэр. Вiдаць, ён увайшоў праз другiя дзверы, а цяпер спускаўся да нас. Вядома, яму не хацелася, каб мы бачылi яго ў прамоклай форме, таму ён i пераадзеўся.

Крокi па лесвiцы, то цяжкiя, то лёгкiя, наблiжалiся. Дзверы адчынiлiся, i афiцэр увайшоў - у цывiльным. На iм былi штаны з тоўстай шэрай фланелi i куртка са сталёва-блакiтнага цвiду з рудаватымi пражылкамi, шырокая i свабодная; швэдар з тоўстай нябеленай шэрсцi хораша прыставаў да яго статнага мускулiстага торса. Ва ўсёй яго паставе адчувалася нейкая вытанчаная грэба да таго, што ён насiў.

- Прабачце. Не магу сагрэцца. Прамок дашчэнту, а ў пакоi вельмi холадна. Пагрэюся колькi хвiлiн каля вашага агню.

Ён грузна прысеў на кукiшкi перад камiнам, працягнуў да цяпла рукi.

- От добра!.. Добра!.. - прыгаворваў ён задаволена.

Пасля павярнуўся да агню спiнаю, абхапiў калена рукамi. Пачакаўшы яшчэ крыху, загаварыў:

- Ну, гэта яшчэ нiчога. Зiма ў Францыi мяккая. А ў нас яна вельмi суровая. Лясы ў нас сасновыя, густыя, узiмку снегу на iх - процьма. А тут i дрэвы нейкiя пяшчотныя, i снег на iх, што тыя карункi. Наша прырода - усё роўна як дужы, прысадзiсты бык, створаны для барацьбы за выжыванне. А ваша - дух, узнёслая паэтычная думка.