Белль Генрих
Бiльярд а палове дзесятай (на белорусском языке)
Генрых Бёль
Бiльярд а палове дзесятай
Раман
1
Тае ранiцы Фэмель першы раз быў з ёй няветлiвы, амаль што грубы. Ён пазванiў ёй каля паловы дванаццатай, i ўжо сам голас яго абяцаў нешта нядобрае; гэты тон быў ёй нязвыклы i рабiў моцнае ўражанне якраз таму, што словы былi такiя самыя карэктныя, як i раней; у голасе Фэмеля ўся ветлiвасць была зведзена да сухой формулы - быццам ён прапаноўваў ёй не ваду, а Н2О.
- Калi ласка, - сказаў ён, - пашукайце, там у Вас у шуфлядзе ляжыць чырвоная картка - тая, што я Вам даваў чатыры гады назад.
Яна выцягнула праваю рукой тую шуфляду, адсунула ўбок плiтку шакаладу, ваўняную анучку, бутэлечку з вадкасцю для чысткi металу i ўзяла ў рукi чырвоную картку.
- Калi ласка, прачытайце, што там напiсана.
I яна прачытала дрыготкiм голасам: "Гэты нумар дазваляецца паведамiць маёй мацi, бацьку, дачцэ, сыну i пану Шрэле. Болей нiкому".
- Калi ласка, паўтарыце апошнiя два словы. Яна паўтарыла: "Болей нiкому".
- Дарэчы, адкуль Вам было вядома, што гэта нумар тэлефона гатэля "Прынц Генрых"?
Яна не адказвала.
- Звяртаю Вашую ўвагу на тое, што Вы павiнны выконваць мае ўказаннi, нават калi я даваў iх чатыры гады назад.
Яна не адказвала.
- Проста няведама што...
"Хiба ён гэтым разам забыў дадаць сваё "калi ласка"?"
Ёй пачулася, быццам недзе далёка нехта гаворыць, потым да вушэй даляцеў голас, якi клiкаў: "Таксi! Таксi!"; потым - кароткiя гудкi. Яна паклала трубку, пасунула чырвоную картку на сярэдзiну стала, адчуваючы нiбы нейкую палёгку. Тая няветлiвасць, з якою яна сутыкнулася ўпершыню за апошнiя чатыры гады, падалася ёй мала што не пяшчотаю.
Калi яе што-небудзь выбiвала з раўнавагi або моцна надакучваў дакладна распiсаны парадак працы, яна выходзiла за дзверы, каб пашараваць масянжовую шыльдачку: "Д-р Роберт Фэмель. Бюро статычных разлiкаў. Працуе да абеду". Паравозны дым, вiльготны смог аўтамабiльных газаў, вулiчны пыл - усё гэта штодня давала ёй падставу даставаць са стала ваўняную анучку i металамыйны сродак; i яна любiла расцягваць гэтую працу на пятнаццаць - дваццаць хвiлiн, a то i на паўгадзiны. Праз запыленыя шыбы дома на другiм баку - Модэстгасэ, 8 - яна бачыла вялiкiя i шумныя друкарскiя машыны, якiя нястомна друкавалi на белай паперы дакументы для будоўляў; яна адчувала роўны ляскат, i часам ёй здавалася, што яна - на борце карабля, якi плыве ў моры альбо яшчэ толькi збiраецца адплысцi. Грузавiкi, практыканты, манашкi; вулiчны pyx; y скрынях крамаў гароднiны - апельсiны, памiдоры, капуста. А побач, перад Грэцавай лаўкай, якраз падвешваюць вялiзнага дзiка; цёмная кроў яго кропля за кропляй сцякала на асфальт. Ёй былi даспадобы гоман i бруд гэтай вулiцы. Нязгода i ўпартасць заварушылiся ў яе свядомасцi, яна падумала пра магчымасць звальнення... пайсцi працаваць у якой-небудзь бруднаватай крамцы, дзе ўваход з двара, дзе прадаюць электракабель, прыправы да супоў або цыбулю, дзе неахайныя гаспадары з абвiслымi шлейкамi i з галовамi, запоўненымi штораз новымi турботамi, маюць схiльнасць да заляцанняў, ад якiх, прынамсi, можна адбiвацца; дзе трэба змагацца за гадзiну ў прыёмнай зубнога ўрача; дзе збiраюцца грошы на заручыны каляжанкi, на адпяванне нябожчыка ў сваёй кватэры або на кнiжку пра каханне; дзе брудныя жарты калегаў нагадваюць табе пра тваю цноту. Жыццё. Абы не гэты бездакорны парадак, не гэты шэф, бездакорна апрануты i бездакорна ветлiвы, - з якiм пачуваеш сябе несамавiта; яна нюхам ветрыла за гэтай ветлiвасцю пагарду, якую ён даваў адчуць кожнаму, з кiм меў дачыненне. Але ж з кiм, апроч яе, ён увогуле мог мець дачыненне? Колькi яна памятала, ён нiколi нi з кiм не размаўляў, акрамя як са сваiм бацькам, сынам i дачкой. Яна нi разу не бачыла яго мацi, што дажывала свой век недзе ў санаторыi для псiхiчнахворых; ну а той пан Шрэла, пра якога таксама згадвалася на чырвонай картцы, нiколi пра Фэмеля не пытаўся. Шэф не прызначаў прыёмных гадзiн, а клiентаў, якiя хацелi гаварыць з iм па тэлефоне, яна мусiла прасiць звяртацца да яго ў пiсьмовай форме.
Злавiўшы яе на якой-небудзь памылцы, ён заўсёды толькi даравальна махаў рукой, гаворачы: "Нiчога, нiчога. Перарабiце гэта, калi ласка". Такое здаралася нячаста, бо свае нешматлiкiя памылкi яна звычайна заўважала сама. Дадаваць сваё "калi ласка" ён, аднак, не забываў нiколi. Калi ёй было трэба, ён адпускаў яе з працы на некалькi гадзiн або нават дзён; калi памерла яе мацi, ён сказаў: "Зачынiм бюро на чатыры днi... а можа, Вы б хацелi на тыдзень?" Але ёй не трэба было вольнага тыдня, нават тых чатырох дзён: хапiла i трох, дый тыя тры днi здалiся ёй у апусцелай кватэры вечнасцю. На жалобную iмшу i на хаўтуры Фэмель, вядома ж, з'явiўся ў бездакорна чорным гарнiтуры; прыйшлi таксама яго бацька, сын i дачка з велiзарнымi вянкамi, якiя яны сваiмi рукамi ўсклалi на магiлу; потым усе слухалi набажэнства, а стары Фэмель, шэфаў бацька, якi ёй падабаўся, шапнуў ёй на вуха: "Мы, Фэмелi, ведаем, што такое смерць, мы, дарагое дзiцятка, з ёй запанiбрата".
Фэмель нiколi не казаў нiчога супраць яе i iшоў насустрач ва ўсiм, пра што б яна ў яго нi прасiла; таму з цягам часу ёй станавiлася ўсё цяжэй прасiць у яго якiх-небудзь iльготаў; ён паступова скарочваў яе працоўны дзень: першы год яна працавала яшчэ з васьмi да шаснаццацi, але ўжо два гады прайшло з тае пары, як яе чыннасцi былi арганiзаваныя так рацыянальна, што яна добра паспявала зрабiць усё з васьмi да трынаццацi, i ў яе было яшчэ досыць часу на тое, каб панудзьгаваць i аддаваць цэлыя паўгадзiны на чыстку масянжовай шыльдачкi. На ёй немагчыма было ўжо згледзець нiводнай, нават самай маленькай плямкi! ...Уздыхнуўшы, яна закруцiла корак на бутэлечцы, акуратна згарнула анучку; па-ранейшаму грукаталi друкарскiя машыны, бязлiтасна друкуючы на белай паперы дакументацыю; па-ранейшаму цякла на асфальт кроў з дзiка. Практыканты, грузавiкi, манашкi, вулiчны рух.
Чырвоная картка ляжала на пiсьмовым стале: яго бездакорны чарцёжны шрыфт: "Болей нiкому". Нумар тэлефона, якi яна ў гадзiны нуды, саромеючыся свае дапытлiвасцi, пасля напружаных пошукаў здолела высветлiць: гатэль "Прынц Генрых". Назва гэтая яшчэ больш распальвала яе цiкаўнасць: што ён рабiў кожнае ранiцы памiж паловай на дзесятую i адзiнаццаццю ў гатэлi "Прынц Генрых"? Халодны голас у трубцы: "Няведама што..." Цi ён напраўду гэтым разам не дадаў свайго "калi ласка"? Toе парушэнне прынятага стылю абнадзейвала яе, рабiлася нейкай уцехай у працы, якую б таксама добра мог выконваць i аўтамат.
Лiсты паводле двух узораў, якiя за чатыры гады не змянiлiся анi трохi iх яна была знайшла яшчэ ў паперах сваёй папярэднiцы.
Першы ўзор - да клiентаў-заказчыкаў: "Шчыра дзякуем за выказаны нам давер. Будзем прыкладаць усе намаганнi, каб адказаць на яго своечасовым i дакладным выкананнем Вашага даручэння. З глыбокай павагай..." Другi ўзор, паводле якога яна павiнна была пiсаць лiсты, дасылаючы клiентам гатовыя статычныя разлiкi: "Гэтым дасылаем Вам неабходную дакументацыю да будоўлi X. Ганарар у суме Y просiм пералiчыць на наш рахунак у банку. З глыбокай павагай..." Зразумела, яна павiнна была падстаўляць замест X: "дом для выдаўца на ўскраiне лесу", "дом для настаўнiка на беразе ракi", "чыгуначны вiядук над Голлебэнштрасэ". Замест Y яна ўпiсвала суму ганарара, якую яна сама вылiчвала з дапамогай простага ключа.
Апроч гэтага, была яшчэ перапiска з трыма Фэмелевымi супрацоўнiкамi: Кандэрсам, Шрытам i Гохбрэтам. Яна была абавязана надсылаць iм даручэннi па чарзе, у парадку iх паступлення. Як сказаў Фэмель, "гэтак справядлiвасць будзе дзейнiчаць аўтаматычна, i лёс можа заўсёды быць на баку кожнага". Калi прыходзiла гатовая дакументацыя, яе трэба было перасылаць на праверку Шрыту, Гохбрэтавы - Кандэрсу, Шрытавы - Гохбрэту. Да абавязкаў належала таксама весцi картатэку, запiсваць у кнiгу рахункi, рабiць фотакопii рысункаў i фотакопii кожнага праекта ў прыватны архiў Фэмеля, памерам з двайную паштоўку. Найбольш працы было, аднак, з наклейваннем марак на канверты: раз за разам яна праводзiла адваротным бокам зялёнага, чырвонага, блакiтнага "хойса" па вiльготнай губцы, старанна наклейвала марку на правым верхнiм рагу жоўтага канверта; трохi ўразнастайвала яе працу тое, што сярод марак раз-пораз траплялiся карычневыя, фiялетавыя або жоўтыя "хойсы".
Фэмель узяў сабе за прынцып не заставацца ў бюро штодня даўжэй, як на адну гадзiну; ён ставiў свой подпiс пад шматлiкiмi "з глыбокай павагай...", пад ганарарнымi рахункамi. Калi ў бюро паступала даручэнняў больш, чым ён мог апрацаваць за адну гадзiну, Фэмель iх не прымаў. На гэты выпадак у бюро мелiся адбiтыя на гектографе карткi з тэкстам: "У сувязi з перагружанасцю мы, на жаль, вымушаны адмовiцца ад Вашага шаноўнага даручэння. Подпiс Ф.".
Нiводнага разу, седзячы насупраць яго ўранку, ад паловы дзевятай да паловы дзесятай, яна не бачыла, каб ён займаўся чым-небудзь iншым, спраўляў звычайныя чалавечыя патрэбы: еў або пiў; у яго нiколi не было нават катару; чырванеючы, яна думала пра больш iнтымныя рэчы. Toе, што ён курыў, не магло ўсяго гэтага кампенсаваць: занадта бездакорна выглядала бялюткая цыгарэта, адно попел i недапалак на дне папяльнiчкi давалi ёй пэўную ўцеху: прынамсi, гэта былi нейкiя адкiды; яны даводзiлi, што нешта было спажыта. Paней яна працавала ў розных уплывовых шэфаў, пiсьмовыя сталы iх нагадвалi камандзiрскiя масткi, аблiччы якiх будзiлi сполах; але нават гэтыя вялiкiя людзi калi-нiкалi выпiвалi кубак гарбаты або фiлiжанку кавы цi з'ядалi якi бутэрброд; яе моцна ўражвала, калi яна бачыла, што гэткiя магутныя людзi ядуць або п'юць: на стале заставалiся хлебныя крошкi, каўбасныя шкуркi цi рэшткi тлушчу ад з'едзенай вяндлiны; гэтыя вялiкiя людзi мусiлi мыць рукi, выцягваць з кiшэняў насоўкi. Штосьцi дэмакратычна-прымiрэнчае выглядала з-пад гранiтных iлбоў тых, што камандавалi цэлымi армiямi; яны выцiралi сабе губы, што былi часткай тых аблiччаў, якiя калi-небудзь, адлiтыя ў бронзе i ўстаноўленыя на п'едэсталах, будуць сведчыць пра iх велiч перад будучымi пакаленнямi. Фэмель жа, сыходзячы а палове дзевятай з кватэры ў бюро, нiколi не даваў падстаў заўважыць, што ён толькi што паснедаў; ён нiводнага разу не быў нi занадта нервовы, нi занадта сканцэнтраваны, як гэта часцяком бывае ў такiх людзей; яго подпiс, нават калi ён саракавы раз ставiў яго пад словамi "з глыбокай павагай...", быў аднолькава чытэльны i акуратны. Фэмель курыў, падпiсваў паперы, вельмi рэдка зазiраючы ў планы праектаў, i дакладна а палове дзесятай насоўваў капялюш, апранаў плашч, гаварыў "ну, да заўтрага" i выходзiў. Памiж паловай на дзесятую i адзiнаццаццю яго можна было знайсцi ў гатэлi "Прынц Генрых", з адзiнаццацi да дванаццацi - у Цонавай кавярнi, iнфармацыя тычылася толькi яго "маткi, бацькi, дачкi, сына i пана Шрэлы"; пасля дванаццацi ён выходзiў на шпацыр, а першай гадзiне ён прыходзiў у рэстаран "Пад iльвом" - каб папалуднаваць разам з дачкой.
