* * *
Такiм чынам, "Саюз пяцi" аднавiў сваё iснаванне i наша дружба стала нават мацнейшай.
Шалон, якому не было чаго рабiць, наладжваў сувязь мiж намi. Часта ён цэлыя днi праседжваў у майстэрнi Бельтара. З таго часу як быў створаны партрэт мiсiс Джэрвiс, жонкi амерыканскага пасла, Бельтара ўвайшоў у моду. Шмат прыгожых жанчын з'яўлялася да яго, каб ён iх маляваў, i прыводзiла сваiх сябровак прысутнiчаць на сеансе альбо хвалiць гатовую работу. Майстэрня напаўнялася чарнавокiмi аргенцiнкамi, бялявымi амерыканкамi, ангелькамi-эстэткамi, якiя параўноўвалi нашага таварыша з Уiстлерам. Многiя з гэтых дам прыходзiлi знарок, каб пабачыць Шалона, якi iх забаўляў i быў iм даспадобы. Бельтара, ацанiўшы адразу прыцягальную сiлу агульнага нашага друга, з вялiкiм спрытам карыстаўся iм як прынадай. У Шалона было там сваё крэсла, направа ад крэсла - скрынка з цыгарамi, налева - пакунак з цукеркамi. Ён упрыгожваў сабой майстэрню i на сеансах не дазваляў дамам нудзiцца. Ён умеў нутром угадваць выйгрышную жывапiсную кампазiцыю i ў гэтым быў проста незаменны. Нiхто лепш за яго не мог выбраць убрання i позы найбольш адпаведных той альбо iншай натуры. Надзелены рэдкiм дарам адчуваць хараство i ўзаемасувязь колераў, ён без памылкi паказваў майстру якi-небудзь жоўты альбо блакiтны тон, якi трэба было неадкладна ўхапiць. "Дружа мой, ты мог бы стаць мастацкiм крытыкам", - гаварыў Бельтара ў захапленнi ад яго здольнасцей.
- Так, я гэта ведаю, але не хачу разменьвацца, - мякка адказваў Шалон.
У гэтай майстэрнi ён пазнаёмiўся з мадам дэ Тыянж, з герцагiняй дэ Капры, з Селiяй Доўсан, з мiсiс Джэрвiс, i яны ахвотна запрашалi яго на абед. Для iх ён быў "лiтаратар", друг Бельтара, i гасцям яго рэкамендавалi так: "Пан Шалон, вядомы пiсьменнiк". Ён стаў дамашнiм кансультантам па пытаннях мастацкiх навiнак. Дамы вадзiлi яго ў кнiгарнi, пыталiся, што чытаць, i прасiлi быць iхнiм лiтаратурным настаўнiкам. Кожнай ён абяцаў прысвяцiць адзiн са сваiх раманаў, якi будзе ўключаны ў "Новую чалавечую камедыю".
Многiя з iх яму расказвалi сваю бiяграфiю. "Мне больш падабаецца, калi вы гаворыце пра сябе, - падахвочваў ён дам, - бо ў маёй шматтомнай эпапеi я закрану ўсе спружыны складанай жаночай душы". Яго лiчылi стрыманым i хутка зрабiлi сховiшчам самых пiкантных парыжскiх сакрэтаў. З'явiўшыся ў гасцiнай, ён адразу пападаў пад абстрэл некалькiх пар зацiкаўленых вачэй. Жанчыны знаходзiлi, што ён добры псiхолаг, i ахвотна перад iм спавядалiся. Шырока ўжывалася такое азначэнне: "Шалон - увасабленне чуласцi i здагадкi".
Аднойчы я сказаў яму:
- Ты павiнен пiсаць псiхалагiчныя раманы. Нiхто лепш за цябе не выявiў бы сучаснага Дамiнiка* ў жаночым вобразе.
* Дамiнiк - герой аднайменнага рамана Эжэна Фрамантэна.
- Ну так, я гэта ведаю, - адказаў ён з выглядам чалавека, якi, па горла завалены справамi, вымушаны адхiлiць тое, што ён рабiў бы з прыемнасцю. - Ну так, назiранняў хапае, але ў мяне ёсць пэўная мэта, i я не магу раскiдацца.
У майстэрню часта заходзiў Фабер i браў яго з сабой на рэпетыцыi. З таго часу як з шумным поспехам пачаў iсцi "Карнавал", Фабер стаў значнай фiгурай у тэатрах Вялiкiх Бульвараў. Ён прасiў Шалона падзялiцца свежым уражаннем, бо часам акцёры i рэжысёр да таго стамлялiся, што гатовы былi адмовiцца ад п'есы. Шалон блiскуча спраўляўся са сваёй задачай. Ён выяўляў фальшывыя iнтанацыi i расцягнутыя мясцiны. Спачатку абураныя паводзiнамi чужака, акцёры нарэшце прызналi яго. У процiлегласць аўтару, свайму вечнаму ворагу, яны палюбiлi гэтага чалавека, якi нiчога сабой не ўяўляў. Хутка ён стаў вядомым у тэатральных колах, спачатку як "друг пана Фабера", потым пад сапраўдным прозвiшчам. Бiлецёры з паклонам выдзялялi яму крэсла ў абмен на ласкавую ўсмешку. Усё часцей i часцей яго пачалi заносiць у спiскi запрошаных на прэм'еры i "генералкi".
- Ты павiнен стаць тэатральным крытыкам, у цябе так усё складна выходзiць, - параiў яму Фабер.
- О, напэўна! - адказаў Шалон. - Але ў кожнага свая прафесiя.
У той год, калi кожнаму з "пяцi" стукнула па трыццаць чатыры, мне прысудзiлi Ганкураўскую прэмiю за "Блакiтнага мядзведзя", а Ламбер-Леклерка выбралi дэпутатам. Фабер i Бельтара яшчэ раней набылi шырокую вядомасць. "Саюз пяцi" быў моцным, i без асаблiвай натугi мы маглi рэалiзоўваць рамантычны сцэнарый, прыдуманы намi ў лiцэi. Наш маленькi гурток павольна працягваў у розныя колы грамадства свае ўчэпiстыя шчупальцы. У Парыжы мы былi сапраўднай сiлай, тым больш эфектыўнай, што дзейнiчала яна неафiцыйна.
Безумоўна, ёсць пэўная перавага, калi мастацкi гурток юрыдычна прызнаны. Рэпутацыя, набытая адным з яго членаў, аўтаматычна пераносiцца публiкай на астатнiх, i назва гуртка, калi яна ўдала выбрана, абуджае агульную цiкавасць. Можна прабачыць культурнаму чалавеку 1835 года, што ён не ведаў Сэнт-Бёва, але ён не меў права абмiнуць "рамантыкаў". Аднак ёсць i значныя невыгоды. Заняпад распаўсюджваецца на ўсiх гэтак жа, як i ўздым. Манiфесты i дактрыны - зручныя мiшэнi для масавай стральбы. Адзiночныя стрэлы не прыносяць такой шкоды.
Прафесii ў нас былi розныя, i зайздрасць нас не раз'ядала. Мы склалi цудоўны калектыў узаемнай падтрымкi. Як толькi хто-небудзь з нас прабiваўся ў новы цiкавы салон, ён так энергiчна расхвальваў чатырох сваiх сяброў, што яго прасiлi прывесцi iх туды. Паколькi людзi ў большасцi лянуюцца самастойна думаць, яны ахвотна карыстаюцца гатовым i чужыя ацэнкi робяць сваiмi. Фабер вялiкi драматург, бо так гаварыў я, а я - "найглыбейшы з раманiстаў", таму што гэта сцвярджаў Фабер. Калi мы ў майстэрнi Бельтара наладзiлi вечарынку ў стылi венецыянскiх свят васемнаццатага стагоддзя, нам было лёгка сабраць тут усiх, хто заслугоўваў увагi ў Парыжы. Вiдовiшча было незвычайнае. Тры красунi выступалi ў невялiчкай камедыi Фабера, дэкарацыi да якой аформiў Бельтара. Але ў вачах гасцей гаспадаром i душой дому быў Шалон. Ён меў шмат вольнага часу, быў повен абаяння i, зусiм натуральна, стаў шэфам усiх нашых дамашнiх мерапрыемстваў. Калi нам гаварылi: "Ваш цудоўны друг...", мы ведалi, што размова пойдзе аб iм.
Як i раней, ён нiчога не рабiў. Я нi разу не чуў, каб ён браўся за свой раман, п'есу, фiласофскi трактат, каб ён iх зрушыў з месца хаця б на адзiн радок. Ён не рабiў нiчога ў лiтаральным сэнсе. Ён не апублiкаваў нiводнай кнiгi, не напiсаў нiводнага артыкула ў часопiс, нiводнай заметкi ў газету, нiколi не выступаў з прамовай. I зусiм не таму, што яму цяжка было дабiцца, каб яго друкавалi. Ён быў знаёмы i нават сябраваў з лепшымi выдаўцамi, з адказнымi рэдактарамi часопiсаў. I не таму, што ён даражыў сваёй незалежнасцю i свядома хацеў заставацца толькi гледачом. Наадварот, у iм развiвалася прыродная прага да славы. Тут было спалучэнне прычын розных, але скiраваных у адно: нядбайства i бесклапотнасць, няўстойлiвасць iнтарэсаў, слабасць волi. Служыцель муз заўсёды чаго-небудзь пазбаўлены, i гэта "беднасць" прымушае яго адрывацца ад быту, узлятаць над зямлёй i шырока расплюшчанымi вачамi глядзець на жыццё. Шалон вельмi ўтульна ўладкаваўся ў жыццi i быў iм цалкам задаволены. Яго выключная лянота была адлюстраваннем яго шчасця.
Пiсьменнiкi называлi нашага друга "дарагi калега" i дарылi яму кнiгi з аўтографам. Па меры таго як мы падымалiся па ступенях iерархiчнай лесвiцы парыжскага свету, дзе ўсё да дробязi разлiчана пры ўсiм паказным лiбералiзме, Шалон прасоўваўся гэтак жа i без вагання далучаўся да гонару, якi прыпадаў на долю каго-небудзь з нас. Мы заўсёды старалiся ахоўваць яго самалюбства, падобна таму, як свежаспечаны генерал, крыху саромеючыся свайго чыну, i не ўпэўнены, што яго далi па заслугах, цягне ўгору свайго таварыша па школе Сэн-Сiр.
Каля нас пачалi круцiцца маладыя людзi ў пошуках падтрымкi. Шалона, якi жыў памiж нас як роўны, яны называлi "дарагi мэтр". Разумныя былi хлопцы, асцярожныя. Употай, магчыма, i распытвалi: "А што ён такое напiсаў? Цi чытаў яго хто?" Часам якi-небудзь няспрытны падлiза расхвальваў перад iм "Блакiтнага мядзведзя" альбо "Караля Калiбана". "Прабачце, - са стрыманым абурэннем гаварыў Шалон, ускiнуўшы галаву, - гэта сапраўды добрая рэч, але не мая". Аднак з усяго нашага "Саюза пяцi" ён адзiн ахвотна браў чытаць рукапiсы i даваў парады, ад якiх, вядома, не было нiякай карысцi, але заўсёды разумныя i блiскучыя.
Гэта дармавая слава расла так паступова, так натуральна, што мы анi не дзiвiлiся. Мы крыўдзiлiся i лiчылi абразай, калi нашага друга забывалi запрасiць на якi-небудзь афiцыйны прыём "прадстаўнiкоў лiтаратуры i мастацтва". Дарэчы, такога здарэння не было нiколi. Часам, калi выпадкова мы даведвалiся, што вялiкi мастак жыве ў галечы, забыты дзяржавай i народам, у нас на момант узнiкала пытанне: як растлумачыць парадаксальны поспех Шалона? "Можа, гэта i несправядлiва, - думалi мы, - але нiчога не зробiш. Так было заўсёды. А потым у таго бедняка ёсць талент, а гэта таксама багацце".
Аднаго разу ранiцай, прыйшоўшы да яго снедаць, я заўважыў у кутку пачцiвага юнака, якi раскладваў старыя часопiсы. Шалон адрэкамендаваў яго: "Мой сакратар". Гэта быў тоненькi зграбны хлопец, выпускнiк бiблiятэчнага iнстытута.
Праз некалькi дзён Шалон прызнаўся нам, што плацiць яму трыста франкаў у месяц, i гэта немалы выдатак. "Але, - дадаў ён з пакорнасцю, - цяжка такiм людзям, як мы, абыходзiцца без сакратара".
