Тады Таня рашылася глянуць на мацi, спачатку асцярожна, знiзу ўгору, павярнуўшы шыю, як маленькая птушка, якая, перад тым як узняцца з галiны, шукае, цi няма ў небе небяспекi.
Мацi сядзела нерухома, высока ўзняўшы галаву. Але твар яе выказваў пакуту, нiбыта нехта катаваў яе доўга словамi цi жалезам - усё роўна, але толькi страшэнным катаваннем.
"Хто гэта зрабiў?" - падумала Таня з болем, уважна ўглядаючыся ў твар мацi.
А з гэтага бледнага твару глядзелi на яе самыя чароўныя ў свеце вочы вочы яе мацi, вiльготныя да краёў; вiльгаць ззяла на зрэнках, i пад вейкамi, i ў кутках яе цёмных вачэй.
- Цi не паехаць нам лепей, Таня? - сказала мацi.
Таня схапiлася за грудзi.
- Мама, - крыкнула яна са здзiўленнем i глыбокiм шкадаваннем, - ты кахаеш яго да гэтага часу!
Яна абхапiла рукой галаву мацi, гарачай шчакой прытулiлася да яе валасоў, абдаўшы iх сваiм дзiцячым дыханнем.
- Мама, не слухай мяне, не слухай, родная! Я больш нiчога не разумею. Усё круцiцца перада мной.
I ў гэтую хвiлiну здалося Танi, што ўвесь свет на самай справе круцiцца над яе галавой. Ён здаўся ёй дзiўным, як той незразумелы шар, пра якi спявае ў сваёй песнi юны Максiм:
Крутится, вертится шар голубой,
Крутится, вертится над головой,
то матавы, як вячэрнi туман за акном, то блакiтны i блiскучы, як родная рака, асветленая сонцам з ранiцы, як сад i поле, якiя яна бачыла ў сне.
Крутится, вертится - хочет упасть...
- Мама, не трэба ехаць нiкуды, - шаптала Таня, плачучы разам з мацi.
XX
- Бываюць розныя вiды кахання, - сказала тоўстая дзяўчынка Жэня.
Яна сядзела ў сваiм пакоi з Таняй ля акна перад вялiкiм акварыумам са свежай вадой.
Яны больш не былi ворагамi. I абедзве дзяўчынкi глядзелi скрозь шкло на ваду i вулiцу, дзе за акном даўно ўжо была вясна.
Маленькiя палонныя рыбкi хвастамi раздраблялi вялiзнае сонца, што вольна плыло мiма, i на тонкiх промнях, як на канатах незвычайныя танцоркi, танцавалi над плотам пылiнкi. Стары меднiк крычаў на скрыжаваннi, стукаў па жалезнай рэйцы, i Танi здавалася, што ён разам са сваiм жалезам прынёс у горад вясну.
- А ты кахала калi-небудзь? - спытала Таня.
- Кахала, - адказала Жэня, - толькi гэта было даўно, яшчэ ў трэцiм класе.
- Але як ты даведалася пра гэта?
- Вельмi проста. Ён спытае, бывала: "Жэня, пакажы мне задачу". А я ведаю, што паказваць нельга. "Не буду", - кажу сабе. Але ён скажа: "Жэня, я болей не буду дражнiцца". Ну, i пакажаш. Нiчога са сваiм сэрцам зрабiць не магла. А цяпер мiнула. Пабачыла, што дрэнна вучыцца пачала, i кiнула. Рашыла - хопiць!
- Але як жа ты гэта зрабiла? - з цiкавасцю запытала Таня.
- Вельмi проста! Перастала глядзець на яго. Не гляджу, не гляджу - i забуду.
Таня разагнула спiну, але не перастала глядзець на шкло i на ваду, пасля без усмешкi спынiла ўважлiвы позiрк на сяброўцы. Усёй душой пазайздросцiла яна яе круглым шчакам, яе цвярозай галаве, напоўненай такiмi дзiвоснымi думкамi, i ўздыхнула. Яна цiха свiснула.
- Не свiшчы, - сказала Жэня, - гэта прыносiць няшчасце ў дом.
I Таня затрымала дыханне ў гэтым доме, дзе зiмой зацвiталi царскiя кучары i сярод тонкiх водарасцяў жылi залатыя рыбы.
Абедзве яны памаўчалi.
- Так, гэта праўда, - сказала Таня, - бываюць розныя вiды кахання, - i нечакана пайшла, не прамовiўшы больш нi слова.
А стары меднiк усё крычаў на скрыжаваннi, бразгаў жалезам, i за акном стаяла вясна.
У гайку за домам Танi таксама стаяла вясна, тая ж самая. Яна падняла траву ля падножжа каменных бярозак, свежым мохам абагрэла карэнне сiнiх пiхтаў. I пiхты пакiвалi сваiмi густымi, цяжкiмi галiнамi, навяваючы самi на сябе цёплы вецер.
Таня паклiкала Фiльку. Ён адказаў ёй з дрэва, матляючы босымi нагамi. Сваiм вострым, як шыла, нажом вастрыў ён аловак, а на каленях ляжалi сшыткi i кнiгi - цяжкi для хлопчыка груз, ад якога гнулася не толькi яго галава, але i хiсталiся нiбыта вяршалiны дрэў, увесь лес навокал хадзiў ходырам.
Ён вучыўся старанна.
I Таня з таго страшнага дня на рацэ не пакiдала яго. Яны займалiся разам, i яе вострая памяць прыходзiла на дапамогу iм абаiм.
Таня ўчапiлася за тоўсты сук, падскочыла i таксама залезла на дрэва.
Гэта была даурская бяроза, амаль без лiсця, што парасла крыва над зямлёй. Так зручна было сядзець на ёй побач!
- Заўтра апошнi экзамен, - сказаў з папрокам Фiлька, - а ты пайшла на цэлую гадзiну. Сама ўсё ведаеш, а другi чалавек няхай прападае. I ён прападзе. Я даю табе слова. I, можа стацца, каб ён не прапаў, яму трэба вучыцца, - з горыччу заўважыў Фiлька, - а цябе, калi патрэбна, няма.
- Фiлька, - сказала Таня яму, - ты мог бы i адзiн вывучыць гэтую тэарэму за гадзiну, пакуль я хадзiла да Жэнi.
- А што ты скажаш, - з сумам запярэчыў Фiлька, - калi я яе вучу, вучу, а яна коцiцца ад мяне, як на колах?
- Тады пачнём хутчэй.
Таня, выцягнуўшы руку, узяла ў Фiлькi свой сшытак.
- Калi дзве акружнасцi маюць агульную кропку... - сказала яна, гледзячы на кiпеўшае ад ветру лiсце.
Але Фiлька ўсё вастрыў i вастрыў аловак, i паляўнiчы нож яго ззяў на сонцы, як крыло ляснога голуба.
- Не, пачакай, - сказаў ён, - ты скажы мне спачатку праўду. На самай справе ты сёння на свiтаннi пойдзеш з Колем на мыс?
- Я сказала табе праўду.
- I дзеля гэтага ты надзела сваю святочную сукенку i лазiш па дрэвах i не шкадуеш яе?
- Так.
- А калi Коля спалохаецца i не прыйдзе на мыс?
- Ён прыйдзе, - сказала Таня, не адрываючы вачэй ад лiсця.
- А калi бацька даведаецца?
- Не даведаецца.
- Ты не баiшся хiба, што хто-небудзь раскажа яму?
Таня пацiснула плячыма:
- Апроч цябе, нiхто не ведае. А ты ж не скажаш?
Але ўсё ж яна зiрнула на Фiльку з падазрэннем: цi не смяецца ён.
Але нiколi ў жыццi Фiлька не быў такi сур'ёзны.
- Я ведаю тую мясцiну, - задуменна сказаў ён. - Там на зары пасуцца фазаны. Добра iх страляць ранiцай... Але ты не хадзi. Я цябе, як дзяўчынку, прашу.
- Не, я пайду, - адказала Таня.
I па голасу яе Фiлька зразумеў, што i Танi ўласцiва ўпартасць.
Усё, што ён мог спытаць, ён спытаў; усё, што ён мог сказаць, то сказаў. Што яшчэ заставалася рабiць?
Ён моўчкi паглядзеў на Таню. Сонечнае святло гарэла на яе твары, на руках, на лёгкай прыгожай сукенцы, якую яна не баялася папсаваць.
I ён падумаў:
"Дарэмна, аднак, я пра ўсё гэта пытаўся. Яна нiчога не баiцца".
I ў тую ж хвiлiну ён заўважыў у вачах Танi незвычайны страх, якога раней нiколi не заўважаў нi ў позiрку, нi на твары.
Ён адсунуўся з мiжвольным спалохам:
- Што з табой?
- Вусень!.. - крыкнула Таня.
Яна адцягнула плацце на шыi, моцна сцiснуўшы яго ў вузельчык, i з жахам паўтарыла некалькi разоў:
- Вусень! Вусень! Вось ён тут! Брыдка! Рэж хутчэй!
Самую малую долю секунды Фiлька вагаўся, гледзячы на свой нож, якiм здабываў мурашкавы сок, i рэзаў серу, i рабiў столькi прыемных для Танi рэчаў.
I раптам, узмахнуўшы iм, адхапiў вялiкi кавалак Танiнай сукенкi.
Нiчога не адчуваючы, акрамя страху i брыдкасцi, Таня ў першы момант усё яшчэ сцiскала ў руцэ адрэзаны кавалак тканiны, потым павольна разгарнула яго. Замест страшнага вусеня на яе руцэ ляжаў звычайны сучок.
Страх на Танiным твары змянiўся неўразуменнем, неўразуменне - адчаем, калi яна ўбачыла на сваёй сукенцы вялiзную дзiрку. Яна пляснула рукамi:
- У чым я цяпер пайду! Навошта ты гэта зрабiў, Фiлька?
- Знарок, - сказаў ён, - хаця ты сама мяне прасiла. Але, можа, ты цяпер не пойдзеш на мыс?
- Усё роўна я пайду. Я пайду, я пайду! - закрычала Таня i, саскочыўшы на зямлю, знiкла, патанула за дрэвамi.
I Фiлька не паспеў заўважыць, як знiкла яна мiж чорных i белых бяроз.
Нiбы вiхор памчаў ад Фiлькi друга.
Ён застаўся на дрэве адзiн. Геаметрыя, што ляжала ў яго на каленях, упала на траву. Паласаты бурундук, самы цiкаўны з усiх жывучых у гэтым гаi пад каранямi даурскай бярозы, падышоў да кнiгi i спынiўся перад ёй. У пярэднiх лапах ён трымаў арэх, якi нёс у сваю норку.
Фiлька сярдзiта запусцiў у бурундука нажом. I востры нож уткнуўся ў зямлю перад самай пысай звярка.
Бурундук кiнуў арэх i таксама знiк.
А Фiлька павольна споўз з дрэва. Ён падняў арэх паклаў яго на далонь i ўзважыў - арэх быў поўны. Фiлька некаторы час глядзеў на яго не рухаючыся, увесь час думаючы пра Таню, i потым, вырашыўшы, што ўсё-такi кожны арэх павiнен быць з'едзены, гучна разгрыз яго.
XXI
Ноччу горад спаў. I хаця кожны далёкi гук ноччу здаецца блiзкiм, не было чаго слухаць у немаце горада.
Толькi Таня iшла i iшла.
Аднойчы яна хадзiла ўжо гэткай парой i па гэтай дарозе. Але тады побач iшоў Фiлька, ён нёс яе вуды на плячы. Абое яны трохi дрыжалi ад холаду, таму што была восень i на свiтаннi лiсты зрывалiся i даганялi вецер, не датыкаючыся да зямлi. I зоркi гарэлi тады толькi на самым краi небасхiлу. А цяпер яны не пакiдалi неба, чакаючы зару, каб знiкнуць з яго.
А пакуль яны гарэлi ў цiшынi, Таня ўсё iшла пры iх святле, накiроўваючыся да лясiстага мыса.
Яна ўвайшла ў лес i выбрала сабе шырокую сцяжынку, дзе было святлей, чым пад дрэвамi. Доўгiя каранi i ценi ляжалi ў яе на дарозе. Але ёй не было страшна. Толькi вiльготныя лiсты вольхi палохалi яе зрэдку, чапляючыся за твар. Яна адхiляла iх рукой. Яна была ў задуменнi.
