Голас Iзабэлы павысiўся на тон:
- Чаму ты вярнуўся без яе? Чаму?
Цяпло, якое падымалася ад плiты, апякло Кантэнаў твар. Ён павольна вымавiў:
- Яна не можа прыехаць.
- Яны не захацелi адпусцiць яе... I ты нiчога не зрабiў!.. Зусiм нiчога!
- Не... Нiчога.
Цяпер Iзабэла стаяла ля плiты. Яна нахiлiлася, каб разгледзець, што напiсана на яго твары. Кантэн крутнуўся ўправа, падышоў да крэсла i грузна апусцiўся ў яго.
- Ну, расказвай, чаго замаўчаў!
Кантэн нахiлiўся, каб расшнураваць чаравiкi. Пальцы не гнулiся, а скураныя вузлы яшчэ не адышлi ад марозу. Тут голас Iзабэлы зноў разануў яму вуха:
- Дык ты будзеш гаварыць цi не? Я, напэўна, маю права, каб нешта ведаць!
- Не злуй. Я прашу цябе, не злуй.
Кантэн гаварыў цiха. Голас яго дрыжаў. Трошкi цiшэй, але на гэткай жа вострай ноце жонка зноў настойлiва запыталася:
- Што здарылася?.. Яна захварэла?
- Не, яна добра сябе адчувае.
- Дык што такое?
Кантэн урэшце разуўся, уссунуў на ногi свае мяккiя туфлi i павольна ўстаў з крэсла. Гатовая вось-вось заплакаць, Дэнiза спыталася:
- Яна не прыедзе?
- Не... Не цяпер.
Iзабэла падышла да яго i зноў угледзелася ў твар. Потым сказала:
- Ты дзiўна выглядаеш. Дык гавары нарэшце! Што ты хаваеш ад нас? Гавары!
Яна ўся напружылася, ахопленая хутчэй болем, чым гневам. У яе вачах застыў моцны жах.
- Ты праўду казала, - прамармытаў ён, - трэба было больш думаць пра яе, чым пра сябе...
Ён сказаў гэта не падумаўшы i цяпер адчуў, што прыйдзецца расказаць усё, хоць ён не быў падрыхтаваны да гэтага. Iзабэла нахмурыла бровы i закрычала:
- Калi я добра зразумела, нам няма чаго спадзявацца на яе прыезд!
Кантэн баяўся жончынага гневу. Ён не ведаў, як сябе паводзiць, каб не раззлаваць яе яшчэ больш. Ён злаваў на самога сябе, што не мог знайсцi патрэбных слоў, i сказаў неўпапад:
- Мы не маем права быць эгаiстамi.
Iзабэла ажно падскочыла ад гэтых яго слоў.
- Табе лёгка гаварыць! Ты бачыў яе! Бачыў, i цяпер табе напляваць на нас! Ты заўсёды думаў толькi пра сябе. Пра сябе аднаго... А мне давядзецца яшчэ чакаць i чакаць... I ў цябе хапiла сумлення сказаць пра эгаiзм!
Пачала румзаць Дэнiза. Гатовая вось-вось расплакацца, яна прамовiла тоненькiм голасам:
- Табе пашанцавала, татка. Ты ўбачыў яе.
Кантэн глядзеў на iх. А ўжо ж! У параўнаннi з iмi яму вельмi пашанцавала! Вельмi! Яны нават уявiць сабе не маглi, як яму пашанцавала. Чым больш ён глядзеў на iх, тым больш яму здавалася, што ён бачыць iх такiмi ўпершыню. Яны не змянiлiся, кухня не змянiлася, ноч не змянiлася, i нават яго дом уначы не змянiўся. Змянiўся ён, Кантэн, бо пачаў глядзець на ўсё iншымi вачыма.
- Няўжо яна не прыедзе абняць нас перад тым, як выправiцца ў Парыж? спыталася Iзабэла.
Не раздумваючы, Кантэн адказаў:
- Яна паехала сёння вечарам, за некалькi хвiлiн перад маiм ад'ездам.
- Добра, што ты паехаў раней i паспеў развiтацца з ёю.
- Але, праўда.
Жанчыны ўсё падрыхтавалi да сустрэчы Новага года. Стол быў накрыты на чатырох. У вялiкай салатнiцы горкай ляжалi пасечаныя каштаны, на бярэмi дроў стаяла патэльня з дзiркамi.
Кантэн падышоў да малой, якая горка плакала, стоячы ля запаленых ясельцаў. Ён абняў яе за шыю, i калi яна падняла на яго пачырванелыя вочы, Кантэн заўважыў у iх папрок. Ён стаў тлумачыць:
- Яна ж цябе вельмi любiць, твая Марыя-Луiза. Ты сама гэта добра ведаеш. Яна заўсёды думае пра цябе... I я сказаў ёй, што ты змайстравала яселькi... Ты ведаеш, яна вельмi з гэтага ўзрадавалася... Яна так хацела прыехаць... Але нельга было...
Ён вымушаны быў замаўчаць i адвярнуць галаву, бо на вочы нагарнулiся слёзы, а ён не жадаў, каб убачылi, што ён плача.
- Няўжо ж мы не людзi тут! - крыкнула Iзабэла. - Няўжо цяжка было даць ёй хоць адзiн дзень, каб яна магла развiтацца з намi? Што там за гаспадары такiя? Што гэта за прафесiя? А ты, пэўна ж, не знайшоў, што сказаць iм. Ты нават не паспрабаваў сказаць, што я хворая. Няўжо ж табе мову адняло б, каб ты хоць разок зманiў? Ты манiць не ўмееш... Не можаш... У цябе свае прынцыпы... Ты толькi можаш важдацца са сваёй зямлёю, са сваёй жывёлай, са сваiмi кнiжкамi!
Iзабэла гаварыла i гаварыла. Яна ўсё вярнула на Кантэна. Толькi ён адзiн быў ва ўсiм вiнаваты. Яна называла яго эгаiстычнай i ганарыстай пачварай, яна абражала яго, як толькi магла.
Кантэн слухаў моўчкi. Ды яму не было чаго i сказаць. Яму здавалася, што ад гэтага жончынага гневу iм абаiм стане лягчэй. Яна абзывала яго такiмi словамi, якiх ён не асмелiўся б нават прашаптаць. У той жа час ён ведаў наперад, што яна скажа. Бо так i павiнна было быць.
Паклаўшы локцi на каленi, Кантэн глядзеў на чырвоныя вугольчыкi на каласнiку, якiя нагадвалi яму вязняў за кратамi.
25
Паступова гнеў Iзабэлы перайшоў у плач, якi цягнуўся вельмi доўга.
Кантэн нерухома сядзеў i глядзеў на вуголле, якое раз-пораз успыхвала ўслед за парывамi ветру на дварэ. За яго спiною плакалi дзве жанчыны, i iх плач пераклiкаўся з працяглымi завываннямi зiмовай ночы.
Котка павольна вылезла з падпечка, некалькi разоў пацягнулася, аблiзала поўсць i ўскочыла Кантэну на каленi. Яна доўга прынюхвалася да яго курткi, штаноў, твару. Потым пацерлася пыскай аб калючы падбародак старога, разы са тры крутнулася на месцы i ўлеглася абараначкам.
Памалу жанчыны пачалi супакойвацца. Гэта нагадвала навальнiцу ўлетку, калi яна непрыкметна аддаляецца з кароткiмi парывамi ветру, падобнымi на ўсхлiпы. На дварэ таксама прыцiхла. Кантэн заплюшчыў вочы. Ён намагаўся прагнаць тое, што зноў варушылася ў яго душы.
Няўжо час спынiўся? Няўжо ўсё раптоўна ператварылася ў доўгую бясконцую ноч без свiтання?
Пасля нейкага нязвыклага маўчання зарыпела крэсла, на якiм сядзела Iзабэла. Гэта яна ўстала i ззаду падышла да Кантэна.
- Есцi хочаш? - спыталася спакойным голасам.
- Не, я не галодны.
- Усё-такi з'еш гарачага.
- Не, дзякую.
Кантэн адказваў не думаючы. Яму шкада было той цiшынi, якая ўсталявалася толькi на некалькi хвiлiн.
- Ва ўсякiм разе, талерка супу табе не пашкодзiць.
Жончын голас зноў набываў аўтарытэт. Кантэн падняў галаву. Жонка падкладала дровы ў плiту i не заўважыла гэтага. Полымя пад гаршком загуло, i калi Iзабэла зняла накрыўку, па кухнi разнёсся прыемны пах тушанай свiнiны. Кантэну адразу захацелася есцi.
- Ну, iдзi за стол, - паклiкала жонка.
Калi ён сеў за стол, суп ужо быў налiты ў талеркi. Яны пачалi моўчкi есцi, потым Iзабэла спыталася, амаль зусiм спакойным голасам:
- Дык раскажы хоць нам, як ты знайшоў яе. Дзе яна жыве? Цi праўда, што ў яе такi прыгожы пакой, як яна нам расказвала?
- Ага, праўда. Пакой вельмi добры.
- Ты спаў на яе канапе?
- На канапе.
- Гэты пакой застанецца за ёй? Цi доўга яна прабудзе ў Парыжы?
Кантэн крыху павагаўся, потым адказаў:
- Яна заплацiла за пакой да канца студзеня. А далей будзе вiдаць.
- Але ж яна не ведае, колькi часу прабудзе ў Парыжы?
- Не, яшчэ не ведае.
Iзабэла ўздыхнула, з'ела дзве лыжкi супу i зноў прадоўжыла свой допыт:
- Вы харчавалiся разам?
- Але.
- Дзе, у рэстарацыi?
- Ага.
Раптам Iзабэла павысiла голас:
- Ды гавары ты нарэшце! А то з цябе слова не выцягнеш.
- Ведаеш, Iзабэла, я вельмi стамiўся. Вельмi.
- Ты часам не прастудзiўся?
- Не.
- Ты не прывык да дамоў з гэткiм ацяпленнем. Вiдаць, было вельмi горача.
- Ага, вельмi.
- А ў цягнiку ўсё было добра?
- Вельмi добра.
Iзабэла замаўчала. Разы са тры iх позiркi сустрэлiся, але кожны раз Кантэн апускаў галаву. Дэнiза спыталася:
- Дом у Марыi-Луiзы такi маленькi, як яна хацела, цi не?
- Але, такi маленькi.
- I ў Парыжы ў яе таксама гэткi будзе?
- Але, гэткi самы.
Кантэн даеў свой суп. Потым адсунуў крэсла i сказаў, што хоча паглядзець скацiну.
- Ды ўжо сядзi ты, - кiнула Iзабэла, - скацiна дагледжаная. Нiчога з ёй не зробiцца. Убачыш заўтра ранiцай.
Кантэн падняўся з-за стала i сеў ля печкi. На нейкi час у пакоi стала цiха. Потым Iзабэла прамовiла з пакутлiвым уздыхам:
- Невядома, як там у яе будзе, толькi мне будзе вельмi цяжка перажыць усё гэта... Ведаеш, вельмi цяжка...
Смутак нiяк не пакiдаў яе. Голас падазрона дрыжаў, i Кантэн баяўся, што яна заплача зноў. Ён адчуваў, што трэба прыйсцi ёй на дапамогу, але гэта было вельмi нялёгка.
- Разумееш, - спрабаваў тлумачыць ён, - там жыццё зусiм не такое, як тут... Там усё па гадзiннiку... Горад, ведаеш, гэта табе не вёска...
Котка зноў узабралася яму на каленi. Iзабэла кiнула ў печку палена, полымя ярка ўспыхнула i на нейкi час ажывiла начны спакой.
- А як з настаўнiкам, - спыталася Iзабэла спакайнейшым голасам, - цi гаварыла яна з табою пра яго?
- Гаварыла.
- Ну i?..
- Ды, як гэта... Казала, што ў яе iншыя планы.
Кантэн зразумеў, што гэтыя яго простыя словы дапамагаюць жонцы крыху забыцца пра свой смутак. Яму нават здалося, што i вочы ў Дэнiзы таксама пасвятлелi.
- Дык вось, калi ўбачыш яго, - ужо ўпэўнена казала Iзабэла, - скажы яму раз i назаўжды: хай не турбуе нас са сваiмi недарэчнымi думкамi. У госцi няхай прыходзiць, ён хлопец неблагi, але пра Марыю-Луiзу каб забыўся!
