Але Пампушка зазлавалася: яна была банапартыстка. Яна запунсавела, як вiшня, i, заiкаючыся ад абурэння, вымавiла:
- Хацела б я пабачыць вас на яго месцы! Вы лепшыя былi б, то дзiва! Ды гэта ж вы i прадалi яго! Калi б Францыяй кiравалi штукары накшталт вас, толькi б i заставалася - уцякаць без аглядкi!
Непарушны Карнюдэ, як i раней, усмiхаўся пагардлiва, але адчувалася, што вось-вось выбухне сварка; тут умяшаўся граф i не без цяжкасцi супакоiў разгневаную жанчыну, уладна заявiўшы, што любое шчырае перакананне заслугоўвае павагi. Мiж тым графiня i фабрыкантава жонка, якiя ў душы, як i ўсе пачцiвыя людзi, падсвядома насiлi нянавiсць да Рэспублiкi i дужа ўласцiвую ўсiм жанчынам цягу да прыдворнай мiшуры i дэспатычных манархаў, адчулi мiжвольную сiмпатыю да гэтай прастытуткi, якая трымалася з зайздроснаю годнасцю i выказвала пачуццi, якiя апаноўвалi i iх.
Карзiна была спарожнена. Удзесяцёх яе лёгка спустошылi i толькi пашкадавалi, што яна малаватая. Размова доўжылася яшчэ пэўны час, хоць i стала меней ажыўленая, як толькi кончылася яда.
Вечарэла, змрок спакваля гусцеў; пры страваваннi холад заўжды робiцца асаблiва адчувальны, i Пампушка дрыжала, нягледзячы на сваё сальца. Панi дэ Брэвiль прапанавала ёй сваю грэлку, у якую ўжо адзiн раз падкладвала вугаль; Пампушка адразу згадзiлася, бо ногi ў яе ўжо зусiм заледзянелi. Панi Карэ-Лямадон i панi Люазо аддалi свае грэлкi манашкам.
Фурман запалiў лiхтары. Яны ярка асвяцiлi воблачка пары над потнымi крыжамi караннiкоў i снег абапал дарогi, якi бясконцым сувоем слаўся ў рухомым водблiску iх агнёў.
У дылiжансе ўжо нiчога нельга было разгледзець; неспадзявана ў кутку, дзе сядзелi Пампушка i Карнюдэ, узнiк нейкi рух; Люазо, якi пiльна ўзiраўся ў цемру, падалося, што барадач рэзка адхiснуўся, быццам атрымаў моцны тумак.
Уперадзе на даляглядзе паказалiся дробныя агеньчыкi. Гэта быў Тот. Ехалi ўжо адзiнаццаць гадзiн, а калi дадаць дзве гадзiны, патрачаныя на чатыры супынкi, каб пакармiць коней i даць iм перадыхнуць, дык выходзiла ўсе трынаццаць. Дылiжанс уехаў у мястэчка i спынiўся каля "Гандлёвага гатэля".
Дзверцы расчынiлiся. I раптам пасажыры здрыганулiся, пачуўшы добра знаёмы гук: бразгат аб дол шаблi. I ў той жа момант рэзкi голас нешта крыкнуў па-нямецку.
Нягледзячы на тое, што дылiжанс спынiўся, нiхто з пасажыраў не крануўся з месца; усе быццам баялiся, што варта iм выйсцi, як iх адразу пазабiваюць. З'явiўся фурман з лiхтаром у руцэ i знянацку асвяцiў у карэце два шэрагi перапалоханых твараў з раскрытымi ратамi i шырока расплюшчанымi ад здзiўлення i жаху вачамi.
Побач з фурманам у яркай паласе святла стаяў нямецкi афiцэр - высокi, бялявы малады чалавек, надзвычай тонкi, упяты ў мундзiр, як панна ў гарсэт; пляскатая лакавая фуражка, надзетая набакiр, надавала яму аблiчча пасыльнага з ангельскага гатэля. Даўжэзныя i шорсткiя вусы, якiя паступова ўтанчалiся i пераходзiлi ў адзiную валасiну, такую тонкую, што канца яе нельга было ўбачыць, быццам гнялi на рот, адцягвалi ўнiз шчокi i куточкi вуснаў.
Звяртаючыся да падарожнiкаў на французскай мове з эльзаскiм вымаўленнем, ён рэзкiм тонам прапанаваў iм выйсцi:
- Прашу фыхацiць, панове!
Першыя падпарадкавалiся манашкi - з паслушэнствам набожнiц, прызвычаеных да пакоры. Потым выйшлi граф з графiняй, за iмi фабрыкант з жонкай, потым Люазо, якi наперад прапусцiў сваю мажную палову. Выходзячы з дылiжанса, Люазо - хутчэй з асцярогi, чым з ветлiвасцi - сказаў афiцэру:
- Добры вечар, пане.
Але той з нахабствам усемагутнага чалавека глянуў на яго i нiчога не адказаў.
Пампушка i Карнюдэ, хоць i сядзелi пры самых дзверцах, выйшлi апошнiя, зрабiўшы строгi i ганарысты выгляд перад тварам ворага. Пампушка з усяе сiлы старалася не выдаваць сваiх пачуццяў i быць спакойнай; дэмакрат змрочна патузваў рукой сваю вялiкую рыжаватую бараду. Абое iмкнулiся захаваць годнасць, разумеючы, што пры падобных сустрэчах кожны ў пэўнай ступенi з'яўляецца прадстаўнiком роднай краiны; iх абурала падатлiвасць спадарожнiкаў, i Пампушка хацела паказаць, што ў ёй болей гордасцi, чым у яе суседак па карэце, шляхетных жанчын, а Карнюдэ, разумеючы, што ён абавязаны быць узорам паводзiн, усёй сваёй паставай сведчыў, што прадаўжае выконваць мiсiю супрацiўлення, якую ён распачаў з перакопвання дарог.
Усе зайшлi ў прасторную кухню заезнага двара, i тут немец запатрабаваў падпiсаны камендантам Руана дазвол на выезд, дзе былi пазначаны прозвiшчы, фiзiчныя прыкметы i род заняткаў усiх падарожных; ён доўга разглядваў кожнага па чарзе, звяраў людзей з тым, што было пра iх напiсана.
Потым ён адрывiста кiнуў:
- Топра, - i знiк.
Усе з палёгкай уздыхнулi. Зноў захацелася есцi, заказалi вячэру. На яе прыгатаванне спатрэбiлася паўгадзiны; пакуль дзве служанкi займалiся гэтым, падарожнiкi пайшлi глядзець пакоi для начлегу. Усе яны размяшчалiся ўздоўж калiдора, якi ўпiраўся ў цьмяныя зашклёныя дзверы з красамоўным нумарам.
Калi, нарэшце, усе паселi за стол, з'явiўся сам гаспадар заезнага двара. Гэта быў былы гандляр жывёлаю, тоўсты астматычны чалавек, у горле ў якога без адхлання нешта свiстала, клекатала i хрыпела. Прозвiшча яго было Фалянвi.
Ён запытаўся:
- Хто хут мадэмуазель Элiзабэт Русэ?
Пампушка здрыганулася, павярнулася:
- Гэта я.
- Мадэмуазель, прускi афiцэр жадае неадкладна пагаварыць з вамi.
- Са мной?
- З вамi, калi менавiта вы мадэмуазель Элiзабэт Русэ.
Яна захвалявалася, нейкую хвiлю раздумвала, потым рашуча сказала:
- Ну i няхай! Але я не пайду!
Усе занепакоiлiся; кожны пачаў выказваць здагадкi наконт прычыны выклiку. Да Пампушкi падышоў граф:
- Вы не маеце рацыi, мадам, ваша адмова можа спавадаваць вялiкiя непрыемнасцi не толькi вам, але i ўсiм вашым спадарожнiкам. Нiколi не варта працiвiцца людзям, якiя дужэйшыя за вас. Гэтае запрашэнне, пэўна, не тоiць нiякай небяспекi; можа, трэба нешта ўзгаднiць, якую-небудзь дробязную фармальнасць.
Усе падтрымалi графа, сталi прасiць Пампушку, угаворваць, упрошваць i нарэшце пераканалi яе; кожны баяўся ўскладненняў, якiя мог бы спрычынiць такi неразумны ўчынак. Урэшце яна сказала:
- Добра, але раблю я гэта толькi дзеля вас!
Графiня пацiснула ёй руку:
- I мы вам шчыра ўдзячныя!
Пампушка пайшла. Усе чакалi яе вяртання, каб разам сесцi за стол.
Кожны шкадаваў, што заместа гэтай нястрыманай, наравiстай жанчыны запрасiлi не яго, i мысленна рыхтаваў усякiя банальныя фразы на выпадак, калi i ён будзе паклiканы.
Але хвiлiн праз дзесяць Пампушка вярнулася - запыханая, пунсовая, сама не свая ад гневу.
- Ах, паскуда! Якая паскуда! - мармытала яна.
Усе кiнулiся да яе з роспытамi, аднак яна маўчала; граф прадаўжаў настойваць, i тады яна з вялiкай годнасцю адказала:
- Не дапытвайцеся. Вас гэта не абыходзiць, я не магу нiчога сказаць.
Усе размясцiлiся вакол вялiкай мiсы, адкуль iшоў пах капусты. Нягледзячы на гэтую трывожную прыгоду, вячэра прайшла весела. Сiдр, якi - з эканомii пiлi муж i жонка Люазо ды манашкi, быў слаўны. Астатнiя заказалi вiна; Карнюдэ папрасiў пiва. У яго была асаблiвая манера адкаркоўваць бутэльку, успеньваць пiтво, углядвацца ў яго, нахiляючы куфаль, а потым узнiмаючы да лямпы, каб лепей разгледзець колер. Калi ён пiў, яго доўгая барада, якая з часам набыла адценне яго любiмага напiтку, здавалася, ажно трэслася ад замiлавання, вочы скоса цiкавалi за куфлем, каб не згубiць яго з вiдавоку, i ўвесь выгляд у дэмакрата быў такi, быццам ён выконвае тую адзiную справу, дзеля якой i нарадзiўся на свет. Ён мысленна як бы iмкнуўся зблiзiць, паяднаць дзве вялiкiя страсцi, якiя поўнiлi ўсё яго жыццё: пiва "Паль Аль" i Рэвалюцыю; бясспрэчна, не мог ён цешыцца адным, не думаючы пра другое.
Пан i панi Фалянвi вячэралi ў самым канцы стала. Муж пыхкаў, як стары паравоз, у яго ў грудзях гэтак клекатала, што ён не мог размаўляць, калi еў; затое жонка не моўкла нi на хвiлiнку. Яна апiсала ўсе свае ўражаннi ад прыходу прусакоў, расказала, што яны рабiлi, што казалi; яна ненавiдзела iх, найперш таму, што яны ўляцелi ёй у капеечку, i яшчэ таму, што ў армii былi два яе сыны. Звярталася яна пераважна да графiнi - ёй гонарам была размова з багатай паняй.
Калi яна расказвала пра што-кольвечы далiкатнае, дык адразу панiжала голас, а муж час ад часу перапыняў яе:
- Памаўчала б ты лепей, мадам Фалянвi!
Але яна не звяртала на гэта ўвагi i не змаўкала:
- Праўда, панi, гэтыя людзi толькi i робяць, што ядуць бульбу са свiнiнай ды свiнiну з бульбай! I не думайце, калi ласка, што яны чысцёхi. I не блiзка! Яны, шануючы вас, паскудзяць абы-дзе. А каб вы толькi бачылi, як яны бясконца практыкуюцца! Збяруцца ў полi - i марш уперад, i марш назад, i паварот туды, i паварот сюды. Лепей бы зямлю плужылi цi дарогi пракладвалi ў сябе дома! Але дзе там, панi, нiякага толку ад гэтых ваенных! Ну, каму гэта трэба, каб няшчасны люд кармiў iх, калi яны аднаму толькi i вучацца - як людзей забiваць?! Я, вядома, старая ўжо i, калi папраўдзе, непiсьменная жанчына, але як падзiўлюся, як яны да знямогi так вось топчуцца ад рання да вечара, дык i думаю: "Вось ёсць людзi, якiя робяць усялякiя адкрыццi, каб нейкую карысць прынесцi, а навошта ж гэта патрэбны такiя, што аж са скуры вылузваюцца, абы толькi шкодзiць! Ну праўда ж, хiба гэта не подласць - забiваць людзей, хай сабе гэта прусы, цi ангельцы, цi палякi, цi французы? Як папомсцiш каму, хто скрыўдзiў цябе, дык гэта кепска, i за гэта караюць; а калi сыноў нашых забiваюць, як тых зайцоў, са стрэльбаў, дык гэта, выходзiць, добра, бо такому, хто найболей назабiвае, ордэны даюць! Не, як сабе хочаце, я, пэўна, нiколi не ўцямлю гэтага!
