I дзiўна: яе свежасць i маладосць дзецi нiколi не прымалi за нявопытнасць, з якой яны б выбралi момант пасмяяцца. Яны нiколi не смяялiся з яе.
- Дзецi, - сказала яна, пасля доўгага летняга перапынку спрабуючы свой голас. Ён быў па-ранейшаму глыбокi i зноў прыцягваў да сябе ўвагу. - Дзецi! сказала яна. - Сёння свята - мы пачынаем вучыцца, i мне радасна, што я зноў з вамi, зноў буду вашым класным кiраўнiком - вось ужо каторы год. Усе вы падраслi за гэты час, а я трошкi пастарэла. Але вучылiся мы заўсёды на "выдатна".
I яна, вядома, сказала б усё, што гавораць дзецям перад пачаткам новага года, калi б у клас не зайшлi два новыя вучнi. Гэта былi тыя самыя хлопчыкi, якiх Таня сустрэла ранiцай на прыстанi. Адзiн - худы i высокi, другi нiзенькi, таўсташчокi, на выгляд сапраўдная бестыя.
Усе глядзелi на iх з цiкаўнасцю. Але нiхто з гэтых сарака хлопчыкаў i дзяўчынак, што неспакойна сядзелi на партах, не глянуў на iх з такiм чаканнем, як Таня. Зараз яна даведаецца, хто з iх прынёс ёй муку, яшчэ большую, чым страх. Можа быть, гэта ўсё-такi Коля.
Настаўнiца спыталася iх прозвiшчы.
Тоўсты хлопчык адказаў:
- Гадзiла-Гадлеўскi.
А худы сказаў:
- Боршч.
"Значыць, сапраўды "яны" не прыехалi, - падумала з палёгкай Таня i сказала самой сабе: - Добра, пакуль што забудзем гэта".
Затое смех, што зазвiнеў у класе, не абяцаў нiчога добрага настаўнiцы.
I яна сказала:
- Пачнём заняткi. Спадзяюся, што за лета вы, дзецi, нiчога не забылi.
Фiлька голасна ўздыхнуў.
Настаўнiца секунду глядзела на яго. Але позiрк яе не быў строгiм. Яна вырашыла сёння быць паблажлiвай да дзяцей. Усё-такi гэта iх свята, i хай iм здаецца, што сёння яна ў iх у гасцях.
- Што ты ўздыхаеш, Фiлька? - запытала яна.
Фiлька падняўся з-за парты.
- Я ўстаў сёння на свiтанку, каб напiсаць свайму сябру лiст, але адклаў яго, бо забыўся, якiя знакi трэба паставiць у такiм сказе: "Куды ты ранiцай так рана хадзiла, дружок?"
- Дрэнна, калi ты забыў, - сказала настаўнiца i паглядзела на Таню.
Тая сядзела, апусцiўшы вочы.
I, зразумеўшы гэта, як жаданне не адказваць зусiм, Аляксандра Iванаўна сказала:
- А Таня Сабанеева, ты не забылася, якiя знакi прыпынку трэба паставiць у гэтым сказе? Скажы нам правiла.
"Што гэта? - падумала Таня. - Гэта ж ён пра мяне. Няўжо ўсе яны, пават Фiлька, такiя бязлiтасныя, што нi на хвiлiну не даюць забыць мне пра тое, што ўсiмi сiламi я стараюся не помнiць".
I, падумаўшы так, яна адказала:
- У сказе, дзе ёсць зваротак, патрэбна коска або клiчнiк, або пытальнiк.
- Вось бачыш, - звярнулася да Фiлькi настаўнiца, - Таня добра помнiць правiла. Iдзi ж да дошкi, напiшы якi-небудзь прыклад, дзе быў бы зваротак.
Фiлька, падышоўшы да дошкi, узяў крэйду ў рукi.
Таня сядзела па-ранейшаму, апусцiўшы вочы, закрыўшыся рукой. I твар яе здаўся хлопчыку такiм няшчасным, што ён быў гатовы правалiцца на месцы, калi яго жарт выклiкаў у яе незадаволенасць.
"Што з ёй?" - падумаў ён.
I падняўшы руку, крэйдай напiсаў на дошцы:
"Эй, товарищь, больше жизни!"
Настаўнiца пляснула рукамi.
- Фiлька, Фiлька, - сказала яна з дакорам, - ты ўсё перазабыў! Чаму ты слова "товарищ" пiшаш з мяккiм знакам?
- Гэта дзеяслоў другой асобы, - адказаў, не сумеўшыся, Фiлька.
- Якi дзеяслоў, чаму дзеяслоў? - усклiкнула настаўнiца.
- Вядома, дзеяслоў другой асобы, - упарта паўтарыў Фiлька. - "Таварыш! Ты, таварыш, што робiш?" Адказвае на пытанне: "што робiш?".
Рогат прайшоўся па класе, прымусiўшы Таню ўзняць галаву. I калi Фiлька зноў зiрнуў на яе, яна ўжо смяялася сваiм мiлым смехам мацней за ўсiх.
Фiлька, усмiхнуўшыся, страсянуў с пальцаў мел.
Фiлька быў задаволены.
А настаўнiца, нiчога не разумеючы, сачыла за iм, прыхiнуўшыся да сцяны.
Як гэты хлопчык, якога яна цанiла за спрытны розум i знаходлiвасць, мог быць задаволены грубай памылкай? Не, тут крыецца нешта iншае. Дзецi падманваюць яе. А яна думала, што добра ведае дзiцячае сэрца!
VI
Тыя рэдкiя хвiлiны, калi пасля працы мацi выходзiла ў двор адпачыць на траве каля градак, былi самыя ўцешныя для Танi. Няхай сабе кволая асенняя трава дрэнна ўсцiлае зямлю, а градкi пустыя, а ўсё-такi добра! Таня лажылася побач з мацi i клала сваю галаву ёй на каленi. I адразу мякчэла трава, удвая святлей станавiлася неба. Яны абедзве падоўгу i моўчкi глядзелi ўгору, дзе ў недасяжнай вышынi над ракой, цiкуючы рыбу ў лiмане, пастаянна луналi арлы. Яны стаялi нерухома, пакуль самалёт, што пралятаў у небе, не прымушаў iх крыху пасунуцца ўбок. I пошум матора, прыглушаны лясамi, даносiўся да двара ледзь чутным гулам. А калi ён раптоўна сцiхаў цi знiкаў над дваром дзiўным воблакам, абедзве маўчалi.
Але сёння, прыслухоўваючыся да гэтага гуку, мацi сказала:
- Якi вялiкi шлях памiж намi! Значыцца, яны не прыехалi.
Таня маўчала.
Мацi выцягнула руку да градкi, дзе ўжо не было нiчога, апроч пустых сцяблiнак, сказала:
- Касачы - куды ж падзелiся яны? А як тут было прыгожа, на тваёй маленькай клумбе! Няўжо гэта пражорлiвая качка склявала ўсе кветкi?
- Я сама прагнала яе ранiцай, - сказала Таня i засталася ляжаць нерухома.
- Саранкi, - паўтарыла мацi, - яны ж не растуць пад Масквой. Бацька вельмi любiў нашы кветкi, i мне так хацелася, каб ты падарыла iх яму!
Таня нiчога не адказала, i мацi дадала:
- Ён добры, цудоўны чалавек.
Таня хутка паднялася, села i зноў нахiлiлася да зямлi, прылегла ля мацi.
- Ты нешта хацела сказаць мне? - спытала мацi.
- Калi ён добры чалавек, - сказала Таня, - дык навошта ён пакiнуў нас?
Мацi варухнулася на траве, пасунулася, нiбы мулкi камень трапiў ёй выпадкова пад локаць. А Таня, iмгненна адчуўшы жорсткасць сваiх слоў, стала на каленi, цалуючы сукенку мацi, цалуючы яе твар i рукi.
Як было добра i спакойна абедзвюм, калi яны маўчалi, лежачы на гэтай кволай траве, у гэтым цесным дворыку, над якiм няма нiчога, апроч неба! I адно толькi слова "бацька" забрала iх жаданы спакой. Як жа ёй любiць яго?
- Мама, - гаварыла Таня, - я болей не буду. Не трэба. Як добра, што яны не прыехалi! Як гэта добра! Хiба нам блага ўдзвюх? I што кветкi? Я пасаджу другiя. Я назбiраю насення - я ведаю ў лесе балота, я ўсё зраблю, i ў нас у двары будзе зноў прыгожа, прыгажэй, чым было.
Так мармытала яна, не ведаючы, што гаворыць, не пачуўшы, як бразнула клямка на брамцы, нi голасу мацi, якая ўжо некалькi разоў паўтарала ёй:
- Адчынi, Таня! Нехта не можа адчынiць. Мусiць, з бальнiцы прыслалi.
Нарэшце Таня паднялася на ногi, пачула крокi ля варот i падышла да брамкi. Ей зусiм не хацелася нiкому адчыняць, нават хворым.
Яна сярдзiта спытала:
- Вам каго трэба? Да ўрача? Вы хворы?
Але перад ёю стаяў здаровы чалавек, высокi i вясёлы. Ён быў апрануты ў боты, шынель палкоўнiка i нiчога не пытаўся, а толькi глядзеў на яе, усмiхаючыся. Як гэта было дзiўна!
I тут за сабой пачула яна слабы крык мацi. Таня прыжмурыла вочы i прыцiснулася да варот.
"Бацька!" Яна зразумела гэта адразу.
Ён ступiў праз дошку, што ляжала на зямлi, рушыў трошкi наперад, нiбы схiлiўся над мацi, нiбы хацеў яе пацалаваць. Яна адступiла назад i падала толькi руку. Ён пакорлiва прыняў яе i патрымаў у сваiх далонях. Другой рукой мацi паказала на Таню. Ён павярнуўся так хутка, што рыпнулi рамянi яго партупеi. Ён i ёй працягнуў свае вялiкiя адкрытыя далонi. Таня падышла да яго. Яна была бледная i глядзела на яго спалохана. Ён пацалаваў яе ў лоб, прытулiўшы галаву да сябе. Ад яго пахла сукном i рамянямi. Потым ён сказаў:
- Ты такая вялiкая. Трэба было прынесцi табе кветкi, а я прынёс цукеркi.
Ён засунуў руку ў кiшэню, каб дастаць каробку. Але кiшэня была цесная, а каробка - вялiкая, яе не пускала падшэўка. Ён драў яе пальцамi, ён камячыў каробку, ён стараўся. Твар яго пачырванеў. Ён нават пацiху стагнаў. А Таня чакала, усё болей бляднеючы. I гледзячы ў ягоны твар, няшчасны, разгублены як у дзiцяцi, яна думала: добры ён чалавек цi не?
I вось ён дастаў каробку i падаў яе Танi. I Таня ўзяла, не ведаючы, што з ёй рабiць, - яна ёй таксама замiнала.
Яна паклала каробку на старыя санi каля бочкi з вадою, i кроплi адразу ж пачалi капаць на яе. Яны стукалi, як гром у цiшынi. Потым прыйшоў сабака, прыйшла кошка Казак з кацянятамi - усе яны старалiся абнюхаць каробку.
Мацi пацiху кiвала галавой. Задумлiва паглядзела на каробку i занесла яе ў дом.
А Таня засталася на двары.
Бацька абняў яе яшчэ раз.
Цяпер, калi барацьба з цукеркамi закончылася, ён загаварыў. Ён быў узбуджаны i размаўляў вельмi голасна, увесь час напружана ўсмiхаючыся:
- Шкада, што цябе не было на прыстанi! Мы з цёткай Надзяй чакалi цябе. Праўда, мы крыху затрымалiся на параходзе. Коля захварэў на малярыю. Чакалi санiтараў, каб занеслi яго. Уявi сабе, нейкая дзяўчынка падарыла яму на прыстанi кветкi. Гэта былi саранкi, якiх я не бачыў ужо шмат гадоў. Так, уявi сабе, яна паклала кветкi на насiлкi. Яму так хацелася, каб гэта была ты. Але цябе не было.
Таня падняла руку да скронi, нацiснула на яе пальцамi, нiбы хацела спынiць кроў, што прылiла да твару, i адступiла трохi назад.
- Ты што, Таня? - спытаў бацька.
- Тата, не гавары так гучна, - сказала яна. - Я добра цябе чую.
