Выбраў яе для сябе экспедытар базы Шам, адчайны ва ўчынках, асуджаны за забойства жонкi на восем гадоў. Быў Шам расканваiраваны, жыў, вядома, багацей за нас, хадзiў у добрым адзеннi, не зэкаўскiм. Ён развозiў прадукты з базы ў калоны i лагпункты, вядома ж, махляваў, краў i меў добрыя грошы. Шам i быў лiдэрам у нашай калоне, i меў уладу над намi, зэкамi, не меншую, чым начальства. Ён мог i абаранiць каго ад начальства, мог i пакараць сваёй уладай, лёгка пераступiўшы мяжу чалавечай маралi.
Вось Таня i была яго палюбоўнiцай, i нiхто не адважваўся пасапернiчаць з iм, стаць трэцiм, пасягнуць на Таню.
Я жыў у адным бараку з Шамам. Кожны вечар, калi Шам не быў у рэйсе, ён прыводзiў Таню ў свой куток, якi быў адгароджаны ад чужых вачэй занавескай, i праводзiў назад перад адбоем i паверкай.
Як я ненавiдзеў у гэты час i Шама, i Таню, як жадаў iм усяго самага горшага. Я абураўся: Шам, не раз судзiмы, атрымаў за забойства чалавека толькi восем гадоў i ходзiць без канвою, мае прывiлеi i мае палюбоўнiцу. Ён жыве ў лагеры не горш, чым на волi, тады як мноства людзей маюць за нейкi анекдот па дзесяць, а то i больш гадоў i даходзяць ад цяжкай працы на лесапавалах i ў катлаванах.
У калоне часам наладжвалiся самадзейныя канцэрты. Зэкi паказвалi хто што мог - спявалi, танцавалi, выступалi з фокусамi. Больш чым за тры гады зняволення я нi разу i нiдзе не ўдзельнiчаў у самадзейнасцi. А тут вырашыў i я выступiць. А матыў быў адзiн - блiснуць перад Таняй. Я ўсё ж не пакiдаў надзеi выклiкаць да сябе яе сiмпатыю. Я прачытаў два вершы Блока, чытаў пафасна, узнёсла i асаблiва спадзяваўся прыцягнуць увагу да гэтых страсных радкоў:
Вползи ко мне змеей ползучей,
В глухую полночь оглуши,
Устами томными замучай,
Косою черной задуши.
Аднак жаданай рэакцыi ў Танi на гэта маё выступленне я не ўбачыў. Яна толькi разы са два пляснула, i ўсё. I я пакрыўдзiўся, дэманстратыўна сышоў са сцэны i выйшаў са сталовай, дзе праходзiў гэты самадзейны канцэрт.
"Шалашоўкi чортавы, сцервы, раскладушкi, - лаяў я iх, у тым лiку i Таню, iм блатары трэба i пасцель, а не Блок i паэзiя..." I сумна мне было, i крыўдна. Праўда, супакоiўся я хутка. Што на iх, непiсьменных крымiнальнiц, крыўдаваць, гэта ж не палiтычныя iнтэлiгенткi, а iх тут няма, яны ў тайзе на лесапавале. Вось каму Блок патрэбны i зразумелы...
I ўсё ж мне, дваццацiгадоваму хлопцу, хацелася кахання. Я разумеў, што спаборнiчаць з блатарамi не змагу. Хто я, стрыжаны, цыбаты, ва ўсiм лагерным? Хто з жанчын зверне на мяне такога ўвагу? Чым я магу пачаставаць тую ж Таню, як частуе яе экспедытар Шам? Ёй ён нават i духмяны дорыць, лак для пазногцяў, панчохi. А я?
Помню, як я ляжаў на штабелi мяхоў мукi пад навесам i шкадаваў сябе.
Была ранняя вясна, i сонца ласкава грэла. Унiзе на сонейку прыгрэлiся хлопцы-грузчыкi i жанчыны. Гамана, смех, анекдоты самыя што нi ёсць вострыя, з якiх нiводнага слова не выкiдвалася, не замянялася. I я падумаў: чорт пабяры, я згадзiўся б пажыць толькi дзесяць гадоў (тады здавалася гэта вельмi многа), але так, як я захачу, - багатым i ў славе.
Я ўявiў сябе ў шыкоўным каверкотавым касцюме, у бобрыкавым палiто, канечне, у капелюшы i пры гальштуку, з гадзiннiкам на руцэ - мой вышэйшы тагачасны iдэал, бо такога ў мяне яшчэ нiчога не было. I вось я такiм франтам з поўным кашальком грошай прыязджаю на легкавушцы "эмка" на гэтую базу, вылажу з машыны, дастаю з кiшэнi пачак "Казбека", закурваю. "Ну што, шалавы, пазналi, хто я?" - кажу i кладу перад iмi каробку шакаладных цукерак. Яны б, канечне, заахалi, заохалi: "Дурнiцы мы, курыцы мы, такога франта ўпусцiлi..." Вось i пакусалi б сабе тады локцi. А я б дэманстратыўна паглядзеў на свой гадзiннiк i сказаў бы: "Ну, дзеўкi, можа, хто хоча на "эмцы" пракацiцца? У рэстарацыi са мной бутэлечку шампанскага выпiць? Запрашаю". I ўсе б яны, гэтыя шалашоўкi, навыперадкi кiнулiся б да мяне. Усе, i першая - Таня.
Такiм багатым, раскошным жыццём я гатоў быў пажыць толькi дзесяць гадоў. Бясспрэчна, цяпер успамiнаць тое жаданне смешна, бо жыву намнога багацей, чым тады ў марах, i не дзесяць ужо гадоў, дзякуй Богу.
Ад Танi я ўсё ж не алхiляўся i па-ранейшаму стараўся з ёю пабыць, пагаварыць i ўвесь час чытаў ёй вершы. Як бы часам яна нi была мне знявiднай, мяне цягнула да яе. Я адчуў, што ёй усё ж было са мной прыемней, чым з тымi, хто там, на базе, да яе падлашчваўся. I вельмi ўзрадавала мяне, калi яна, паслухаўшы мае вершы, сказала:
- А ты - паэт. - Памаўчаўшы, дадала: - Будзеш iм.
- Буду, - упэўнена паверыў я сам сабе.
Бог мой, як я ёй хлусiў пра сваё мiнулае, пра сябе, бацькоў, i для адной i той жа мэты - спадабацца. Вось так, напрыклад, я хлусiў ёй:
- Дома ў нас аднойчы быў перапалох. На сцяне вiсела татава нямецкая стрэльба. Аднойчы, калi я iграў на пiянiна, стрэльба ўпала на яго, разбiла крыштальную вазу i цыферблат татавага залатога гадзiннiка...
Сорамна ўспамiнаць цяпер такую хлусню. Якое пiянiна, крыштальная ваза, залаты гадзiннiк у сямл жабрацкага прыгоннага мужыка-калгаснiка? А я не толькi не ўмеў iграць, а нi разу ў жыццi да пiянiна i пальцам не дакранаўся.
Яна паверыла гэтай маёй хлуснi i раптам спытала, цi люблю я iграць "Баркаролу" Чайкоўскага. Што такое баркарола, я не ведаў, але нахабна сказаў, што люблю i граю яе.
Калi я спрабаваў распытаць у яе пра мiнулае, пра бацькоў, яна ўхiлялася i пра сябе нiчога не расказвала. Адно выпытаў, што яна скончыла дзесяць класаў.
Размова гэта была на базе днём. Тады ж я ўсё-такi выбраў момант i Таню пацалаваў, тайком ад людзей. Апынуўшыся памiж штабялямi мяхоў i скрынак, я абхапiў яе, прыцягнуў да сябе i пацалаваў. Яна адказала пацалункам, узаемным, доўгiм, упершыню мною пазнаным. Пацалавала, нагнуўшы маю галаву ўнiз, бо Таня ж была мне па плячо, i сказала:
- Ён жа, калi даведаецца, цябе i мяне зарэжа.
Хто ён, здагадаўся, - Шам.
Але мяне не страх апанаваў, а шчасце, радасць, i ўвесь той дзень i наступны я хадзiў пад уражаннем гэтых пацалункаў, i ў душы гучалi радкi гётэўскага верша:
Да, она была, была!
Да, была! Всё это было:
Мимоходом обняла
И всю жизнь переменила.
Я цяпер зноў чакаў такой жа патаемнай сустрэчы, а такога не надаралася некалькi дзён. Але бог закаханым памагае. Аднойчы загадчык склада, калi мы грузчыкi i жанчыны - разгружалi вагоны з бульбай, падышоў, паказаў на мяне i Таню i сказаў, каб памаглi яму разабрацца з накладнымi. Мы пайшлi ўслед за iм. На складзе загадчык даў нам цэлы стос папер, сказаў, што iх трэба раскласцi па днях i кожную запiсаць у журнал. Мы ўзялiся за працу, а ён пайшоў.
Застаўшыся ўдваiх, мы i цалавалiся, i абдымалiся, i ў любовi прызнавалiся. I проста маўчалi, i маўчанне наша было прыемнае, радаснае. Не спатрэбiлася нi чытаць ёй вершы, нi мая хлусня, як я iграў на пiянiна дома.
Я спытаў:
- Таня, вось вызвалiцеся ты i Шам i пажэнiцеся?
Яна рэзкiм рухам рукi адсунула ад сябе паперы, зiрнула на мяне злосна i нават варожа.
- Ды я яго тапаром засяку.
- А чаму ж ты з iм... гэта самае?
- Бо я хачу яшчэ жыць. Я баюся яго нажа.
Яна прыкрыла рукою твар i заплакала. Паплакала, выцерла вочы, спытала:
- Ты застаў тут Валю з Кастрамы?
- Гэта тую, якую нехта задушыў у лазнi?
- Задушыў яе Шам, бо яна з iм не хацела жыць.
- Шам?
- Ён мне сам i прызнаўся i сказаў, што зробiць гэтак жа i са мной.
- Дык... Дык трэба ж заявiць пра гэта оперу, - пачаў быў я, але апомнiўся: цяпер не дакажаш, што Шам - забойца Валi. Яго словы - яшчэ не доказы. А помста ад яго будзе страшная.
- Ты папрасiся, каб цябе перавялi ў iншую калону, - параiў я i спахапiўся, што глупства сказаў - тады ж я Таню не ўбачу.
- А ты думаеш, там не знойдзецца такi ж бандыт, як Шам? Божа мой, навошта ты мяне стварыў жанчынай? - Яна iзноў усхлiпнула.
- Не плач, - пачаў я супакойваць яе. - Ведаеш што, я заб'ю Шама, -зусiм нечакана i для сябе прапанаваў я. - Ты хочаш гэтага?
Таня паглядзела на мяне працягла, уважлiва, вiдаць, стараючыся зразумець, цi здольны я на гэта. Можа, i паверыла, умiхнулася, выцерла слёзы.
- Не трэба, заробiш новы тэрмiн, - пашкадавала яна мяне. А я сапраўды пачаў думаць, як вызвалiць Таню ад Шама. Лепш за ўсё было б яго, канечне, забiць, або загнаць у штрафны iзалятар, або ў якую дальнюю калону на агульныя работы. Толькi ж як зрабiць гэта? Хто яго i за што адсюль перавядзе? Да таго ж Шам падкупiў начальства i знаходзiцца з iм ў хаўрусе. Значыць, толькi адзiн спосаб пазбавiцца ад яго - забiць. Забiць так, каб забойцу не маглi потым знайсцi.
Я псiхалагiчна падрыхтаваў сябе да такога ўчынку, апраўдваў яго, бо забiць трэба забойцу, крымiнальнiка, на сумленнi якога жыццё жонкi, Валi i, можа, яшчэ каго. Шам заслугоўвае толькi смерцi, i я павiнен выканаць прыгавор, якi вынес бы яму суд, калi б ведаў усе яго злачынствы. Я захапiўся гэтай думкай так, што i ў сне мне снiлася, як я Шама забiваю. Жудасная карцiна снiлася: нiбы я калю яго вiламi, калю, а ён жывы i толькi ўхмыляецца, а крывi на вiлах няма...
У гэтыя днi, калi Шам мне снiўся, у калоне яго не было, ён бавiўся недзе ў рэйсе. I я чакаў яго з нецярпеннем, "горя жаждой мести", як напiсаў адзiн паэт, i яшчэ не ведаў, як i пры якiх абставiнах я буду ажыццяўляць свой план. Адступаць, думаў я, мне няма куды, бо з Таняй мы сталi блiзкiя, Таня цяпер мая. Добра было б мець саўдзельнiка забойства, але ж двое - гэта ўжо не тайна.
