Паслухаўшы, як Наталля жыла ў Харбiне, зэк-масквiч свiснуў ад здзiўлення i не ўтрымаўся, вылаяўся.
- I ты, дурная, ад такой жытухi сюды прыпёрлася? Во ў цябе, - пакруцiў ён пальцам каля сваёй скронi.
- Дурная, - згадзiлася яна. - Але ж мы, расейцы, сумавалi па Расеi.
- Вунь яна, твая Расея, - паказаў масквiч на драцяную агароджу, - любуйся.
- Цi ж мы маглi думаць, што з намi так зробяць? - голас яе ўздрыгнуў, i яна ледзь не заплакала, але ўстрымалася.
Шкада яе было нам, як шкада i сваёй долi.
Я параiў ёй напiсаць скаргу ў Маскву Сталiну. Грузiн з Кутаiсi пацокаў языком, сказаў мне:
- Слухай, кацо, такую разумную параду даваў сусед суседу. Каб прыдушыць мыш, якая схавалася пад шафу, ён параiў абрэзаць ножкi ў шафы. Шафа i прыдушыць мыш... Такiх скаргаў Сталiну мiльёны пiшуць. I што?
- Дык мяне ж не судзiлi, - расказвала Наталля. - На допыт выклiкалi толькi раз i прачыталi, што мы быццам японскiя шпiёны i за гэта нас пасылаюць у лагер на дзесяць гадоў. У мяне ў фармуляры - ПШ - падазрэнне ў шпiянажы. Як жа можна асудзiць без суда?
Наiўная Наталля нiчагусенькi не ведала пра нашы парадкi, тройкi, асобыя нарады, расстрэлы без суда, пра нашы законы, якiя ўстанаўлiвалi беззаконне.
Так мы часценька збiралiся сваёй кампанiяй, гаварылi, успамiналi мiнулае, старалiся ўгадаць будучае, i нам было неяк хораша ад узаемнага спачування. А гэта вельмi аблягчала наша жыццё. Суцяшэнне i спагада блiжняга - лекi гаючыя. Паспагадай i пашкадуй пакутнiка, вучыў Хрыстос.
Падышла тады да нас зэкаўка Надзька, з пракураным грубым, але гулкiм моцным голасам, папрасiла закурыць. Ёй далi бычок - недакурак. Яна зацягнулася глыбока, з асалодай, сказала грузiну:
- Кацо, дарэмная работка, Наташа не распячатаеццi. Купi мяне, калi ў цябе грошы ёсць.
Грузiн пакрыўдзiўся.
- Слухай, Надзька, за грошы я i сам сябе купiў бы. Iдзi ты...
Надзька i была той самай даступнай шалавай. Таўставатая, невысокага росту, з круглым задам i аб'ёмнымi грудзямi, якiя, не падцягнутыя лiфчыкам, дрыжалi пры рухах, як кiсель у мiсцы, яна была некалi цiхай вясковай дзяўчынай. У пачатку трыццатых гадоў, калi пасля "вялiкага пералому" ўспыхнуў голад i зямлю Ўкраiны ўсеялi апухлыя мерцвякi, Надзька ўкрала з поля паўпуда збожжа. Яе, шаснаццацiгадовую, i запяклi ў лагер на дзесяць гадоў. Будавала трагiчна знакамiты Беламорканал. Як ударнiцу-каналаармейку яе разам з многiмi вызвалiлi датэрмiнова. Але лагер Надзьку не выправiў, а, наадварот, сапсаваў, яна ўвабрала ў сябе самае горшае са злачыннага асяроддзя, i на волi ёй ужо месца ў жыццi не знайшлося. Цяпер яна сядзела ўжо трэцi раз за крадзяжы i, як прызнавалася, волi не хоча. "А што мне там рабiць, на волi, - гаварыла яна. У свой калгас iсцi? Ды няхай ён згарыць сiнiм полымем".
Надзька выцыганiла ў масквiча папяросу, сказала яму, што расплоцiцца за яе натурай, зарагатала. Смех яе быў гулкi, абрывiсты, падобны на смех у пустой бочцы.
Цягнулiся днi, тыднi, i былi яны падобныя адзiн на адзiн, як бы злiлiся ў адну суцэльную плынь часу, часу тугi, цярпення i адчаю. I чым больш канала ў вечнасць гэтых дзён, тым больш свет здаваўся мне i многiм зэкам абязлюдзелым, хоць людзi жылi ў цеснаце, упрытык. Толькi ж яны былi адно аднаму чужыя i не бачылi паблiзу сябе душ родных - бацькоў, дзяцей, братоў, мужоў, жонак...
Наталля пачала ну проста на вачах старэць, марнець, асунулася, ужо чужалася мужчынскiх кампанiй, ранейшых размоў, расказаў пра сябе. Калi ж часам i сядзiць з намi, то маўчыць, безуважная да нашай гаворкi, i раптам пачынае кусаць губы, у зеленаватых, як iльдзiнкi, вачах яе ўспыхвае трывога, спалох, i яны, вочы, застываюць на нейкi час, нiбы перад ёй паўстала нешта страшнае.
Убачыўшы яе такой у першы раз, я занепакоена спытаў, што з ёю, цi не трэба яе завесцi ў санчасць. Яна адмоўна пакруцiла галавой i нiчога не сказала. Потым я не зважаў на яе такiя змены ў паводзiнах.
Аднойчы пры такой вось нашай цiхай гаворцы Наталля раптам загаварыла зусiм не па тэме размовы:
- А там жывуць. Там ёсць тэатр. Канцэрты наладжваюцца... Там музыка. Твар яе пасвятлеў, сухiя губы, якiя даўно не ведалi памады, кранула ўсмешка. Там, у мамы, засталася мая любiмая ў дзяцiнстве плюшавая кошачка. Я любiла спаць з ёю. Кiцi звалi кошачку. З такой пацешнай мордачкай... Госпадзi божа мой, хоць бы мама яе не выкiнула, захавала... Я хачу тую кошачку.
Мы разам з ёю паўсмiхалiся i змоўклi.
Канчаўся верасень. Пажоўклi бярозы, кусты, пагрубела трава. З тайгi цягнула пахам грыбоў, iх неслi торбамi бесканвойныя зэкi, варылi, смажылi на алаўцах, сушылi.
Наталля, хоць i не была расканваiраваная, але часам магла выходзiць за зону то прыбiраць у домiку стралкоў-ахоўнiкаў, то на азярцо па ваду для пральнi. I заўсёды вярталася ў зону, нiдзе не затрымлiвалася.
А аднойчы ў нядзелю на вячэрняй паверцы яе не ўбачылi. Шукалi ўсюды - у мужчынскiх бараках, у пральнi, лазнi, у стралкоў агледзелi - можа, якi ахоўнiк галубiўся з ёю, нiдзе не знайшлi. Нiхто нават не западозрыў, што Наталля магла ўцячы. I ўсё ж на другi дзень зб'явiлi яе ва ўцёках. У размовах памiж зэкамi нехта ўспомнiў, што яна сушыла сухары, збiрала iншыя прадукты. Значыць, рызыкнула на такi адчайны крок.
Толькi ж куды яна кiнулася, у якую старану? У Маскву? Да кiтайскай гранiцы з надзеяй дабрацца дамоў, мацi, братоў убачыць, любiмую плюшавую кошачку пагладзiць?
Наталлю не знайшлi i не злавiлi.
Наступiла зiма, якая заўсёды здавалася задужа доўгай, а потым i вясну дачакалiся. Вясенняе сонца расплавiла сваiм цяплом снег, размарозiла зямлю, i на праталiнах засiнелi падснежнiкi.
Аднойчы ў такi вясеннi нядзельны дзень, калi я быў паблiзу вахты, мяне гукнуў дзяжурны вахцёр, i я зайшоў да яго ў будку. Там ужо сядзелi тры зэкi i стралок. Гэты стралок i павёў нас у тайгу.
- "Падснежнiк" узышоў, прынесцi трэба, - весела паведамiў ён.
Зусiм блiзка ад калоны, можа, якога паўкiламетра, убачылi мы пад елкай некага скручанага ў лагерным бушлаце i ў бардовай у клетку хустцы. Яшчэ не разгледзеўшы твар, я здагадаўся, хто гэта. Не памылiўся, то была Наталля. Сядзела, прытулiўшыся спiной да камля елкi i падцiснуўшы пад сябе ногi. Рукi ляжалi на каленях. Твар i рукi снежна-белыя, вочы адплюшчаныя, таму здалiся напачатку жывыя. Побач ляжала торбачка, пустая. А грубыя зэкаўскiя чаравiкi абшарпалiся да белiзны i размачалiлiся так, нiбы iх малацiлi пранiкам.
Колькi ж яна паблукала па тайзе, галодная, знясiленая, з надзеяй дабрацца да людзей!.. Ясна было, што вярталася назад, у калону, можа, ужо паўзла, пакуль яшчэ была сiла. Не дайшла мала...
Мы прынеслi яе ў санчасць. Там дасталi са сподняй кiшэнi бушлата паперку з адрасам Хабараўскага спецыяльнага дзiцячага дома i лiст малодшай дачушкi, той, якi Наталля нам калiсьцi чытала.
Значыць, не ў Кiтай, не ў Маскву кiнулася яна шукаць праўду, а да сваiх дачушак, каб толькi пабачыць iх, абняць, па галоўцы пагладзiць. А там будзь, што будзе. Хвала Богу, што ёсць такiя мацеркi!
Наталлю пахавалi на зэкаўскiх могiлках побач з калонай. Застаўся пасля яе толькi сасновы слупок з лiчбай, без iмя i прозвiшча.
Хавалi яе iншыя зэкi, не я.
АДУВАНЧЫК
Яго так ўсе i звалi - Адуванчык. Ён i быў падобны на адуванчык-кветку залацiста-рыжы, асаблiва калi валасы адрасталi пасля абавязковай стрыжкi. Звычайна ў рыжых валасы пругкiя, а ў яго былi мякенькiя, як пушок.
Арыштавалi Адуванчыка на пачатку трыццаць сёмага, неўзабаве пасля Новага года, яму яшчэ i пятнаццацi не было, за так званую антысавецкую агiтацыю, i асудзiлi на шэсць гадоў. Ды яшчэ дадалi тры гады паражэння ў правах. Да васемнаццацi гадоў ён адбываў кару ў калонii непаўналетнiх, а потым яго перавялi ў нашу калону i ў нашу брыгаду.
Ён быў худзенькi i ростам не ўдаўся - вiдаць, затрымала рост турма i калонiя. Калi нарадчык прывёў Адуванчыка ў брыгаду, брыгадзiр абурыўся:
- Што ты мне гэтае кураня прывёў? Ён жа пiлу не пацягне. Я за яго буду даваць кубiкi?
- А куды яго дзець? Яму ў фармуляры запiсалi ЦФП - цяжкая фiзiчная праца.
Пра сябе Адуванчык усё расказаў у той жа вечар. Ён - сын настаўнiкаў, жыў у горадзе, вучыўся ў школе, быў пiянерам, уступiў у камсамол перад самым арыштам. Нас, вядома, зацiкавiла, якую ж ён праводзiў антысавецкую агiтацыю, бо адвалiлi яму нямала - шэсць гадоў няволi.
Адуванчык, калi ў яго спыталi пра гэта, развёў рукамi, пацiснуў плячамi i неяк бездапаможна-жаласна ўсмiхнуўся. Адбыўшы больш трох гадоў няволi, ён усё яшчэ i сам не змог зразумець, што ж гэта такое - варожая агiтацыя.
Адуванчык марыў стаць артыстам i, як потым мы самi ўбачылi, меў артыстычныя здольнасцi. У школьнай самадзейнасцi быў галоўным завадатарам, выдумшчыкам, чым i стаў знакамiты ў сваёй школе i на сваiм двары. Сам пiсаў п'ескi, прыдумваў рэпрызы, жарты, сам спяваў i дакламаваў, выконваў галоўныя ролi ў спектаклях. Як правiла, усе гэтыя самадзейныя паказы былi на школьную тэму. Але ж самадзейнасцю кiравалi настаўнiкi, i яны патрабавалi браць тэмы высокiя, палiтычна надзённыя. Ну, каб была ў тых паказах i класавая барацьба, ворагi народа, якiя шкодзяць сацыялiзму, а чэкiсты iх выкрываюць.
Адуванчык i напiсаў такую п'есу. У ёй дзейнiчаў кулак, якi пад выглядам жабрака хадзiў па вёсках, па кiрмашах i праводзiў варожую агiтацыю, пакуль яго не затрымалi пiянеры i не прывялi ў мiлiцыю. Ролю кулака ўзяўся выканаць сам аўтар Адуванчык. Напiсаная iм п'еса, вядома ж, прайшла строгую цэнзурную праверку школьнага начальства, i яе пачалi рэпецiраваць. У той п'есе была сцэна, калi кулак, пераадзеты ў жабрака, iграючы на леры, спявае розныя прыпеўкi. Адуванчык тыя прыпеўкi не напiсаў, вырашыў прыдумаць iх у час рэпетыцый. Некалькi прыпевак падказала настаўнiца - кiраўнiца самадзейнасцi. То былi вядомыя бяскрыўдныя песенькi. Але ж iх павiнен спяваць вораг, значыць, i песнi павiнны быць варожыя.
