Ужо пазнавата вечарам. не без малых цяжкасьцяў, удалося нашай тройцы знайсьцi месца прыпынку ў былым гэтто. Сымону й Вiктару, што менш былi прывыклымi да алькаголю, здавалася, што ў Вiльнi ў гэны вечар была аж падвойная колькасьць вулiцаў i што адлегласьцi надта-ж пабольшалi.
VI
Трэцяга лiпеня папаўднi Школа Камандзераў атрымала загад маршыраваць на вiленскую таварную станцыю й ладавацца на цягнiк. Кiрунак ад'езду - iзноў захад. Аб той Гораднi, што фiгуравала ў загадзе ў Менску, i сьлед зьнiк. Конны школьны вабоз ужо знаходзiўся ў горадзе, не бяз прыгодаў прывалокшыся запруджанымi дарогамi зь Менску. Зьявiўся й капiтан Ласкутовiч, беларускi камандзер Школы, якi заяжджаўся ў Стоўпцы па сваю сям'ю.
Пасьля зборкi пэрсаналу й пералiчэньня выявiлася, што блiзу пятая частка кадэтаў недзе згубiлася. Фактычна нiхто ня ведаў, цi згубiлася, цi сьведама засталася. Праўдападобным было апошняе. Нiхто таму надта ня зьдзiвiўся. Так з кожнае грамады пры напатканьнi першых цяжкасьцяў адстаюць або зусiм губляюцца найслабейшыя. Ваенныя-ж лiхалецьцi, калi нейкi вайсковы адзьдзел апынецца ў цяжкiм палажэньнi, калi дысцыплiна паслабее, а камандзеры ня маюць беспасярэдняга нагляду за падуладнымi або навет часова й страцяць кантакт зь iмi, зьяўляюцца без параўнаньня найлепшым сiтам, выдзяляючы тых моцных i вытрывалых, што трымаюцца парадку й загадаў, ад тых слабых, ненадзейных або проста й недалужных, няздольных. Гэткiя выпрабаваньнi прыходзяць тут на дапамогу камандзерам, якiя ведаюць, што ў далейшым могуць з большаю надзеяй пакладацца ў часе крытычных момантаў на жаўнераў, што бязь хiстаньня здадуць першы iспыт. Можа, й лепш было для будучынi цэлае Школы, што ўсё тое слабое, нявытрывалае, ненадзейнае выдзелiлася на першым этапе дарогi.
Вечар трэцяга лiпеня быў надзвычайна цёмны, душны й цiхi. Быў строгi загад, каб у нiякiм выпадку - цi то пад час ладаваньня на цягнiк, цi пасьля не запальваць нiякага сьвятла, на адкрытым паветры ня курыць папяросаў. Паволi, асьцярожна, вобмацкам карабкалiся чорныя постацi на прыдзеленыя вагоны, разьмяшчаючыся бязь лiшняга розгаласу. Размяшчэньне паводле дружынаў i зьвязаў свайго скромнага багажу, таксама ўжо перасеянага да самых неабходнасьцяў двухсоткiлямэтровай дарогай, адбылося хутка. Стрэльбы й амунiцыю (хоць рэкруты на выпадак патрэбы яшчэ слабавата ўмелi iмi карыстацца) загадана было кожнаму трымаць пры сабе ў вычышчаным баёвым стане.
Нашы чатыры кулямётчыкi й амунiцыйныя занялi сабе выгадны, ня надта цесны куток, а сам апякун "дзегцярова" заявiў усiм зацiкаўленым i незацiкаўленым суседзям, што ён, Канстантын Iванавiч, разам са сваймi трыма сябрамi, заняў баявую пазыцыю, што суседнiя адзiнкi мелi ня толькi гэну пазыцыю, а й самога Канстантына Iванавiча рэспэктаваць i, баранi Божа, у нiякiм выпадку не асьмелiцца займаць вызначанае iм тэрыторыi. Пасьля такой голаснай заявы, што ня выклiкала нiякiх сумлеваў, ён запрапанаваў сябром вылезьцi з вагону й дакладней пазнаёмiцца з працэсам навакольнай актыўнасьцi.
Калi такiм чынам чацьвёрка пакiнула свой выгадны куток i, праходзячы каля вагонаў, цiкавiлася, як далёка ўжо пайшлi падрыхтовы да ад'езду, дзесьцi высока ў цёмным, здавалася, дзёгцевым, версе пачуўся добра ўсвоены iмi з бальшавiцкiх налётаў на Менск роўнамерны гул. Коратка там-жа ўверсе мiльганула й разам пагасла сьвятло. Хутка з навакольных узгоркаў пачала рэгулярна пляваць процiлятунская артылерыя. Таўстыя слупы пражэктараў густаватай сеткай упiвалiся ў чорны дзёгаць неба й крэмзалi яго ўва ўсiх кiрунках. Як раптоўна ўсё пачалося, так па колькi хвiлiнах i спынiлася. Iзноў запанавала душная цiшыня.
На таварнай станцыi чуваць быў раўнамерны гоман Усе чыгункi былi занятыя эшалёнамi. У цёмных вагонах гуло прыглушанае, паўсоннае жыцьцё.
Калiсьцi на гэтай i на сотнях iншых станцыяў па цэлай Беларусi навет у гэткую вячэрнюю пару пачулi-б вы рытмiчныя гукi "Вiр маршырэн Энгельлянд"* або iншым часам сiвы ўжо, барадаты, здаецца, раманс "Лiлi Марлен". Час мараў i падрыхтовак да маршаў "гэгэн Энгельлянд" даўно мiнуў. Сяньня жаўнер з таго-ж "Энгэльлянд" глыбокiмi клiнамi ўрэзаўся ў Нармандыю, часьценька ўжываючы тактыку колiшняга слаўнага нямецкага, што такiя цяжкiя прынёс яму страты, Дункiрку.
* Мы iдзем на Англiю.
Ад'езд меў адбыцца дзесь каля поўначы. Канюхi ўзялiся ладаваць хурманкi й коней. Наблiжалася дзевятая...
VII
Раптам...
Але якiм-жа нiкчэмным будзе само слова "раптам", калi яго тут ужыць пры апiсан;нi таго, што здарылася.
Раптам разарвалася неба... Не. I так нядобра. Цяжка было сказаць, што здарылася перш, а што пасьля. Ясна было адно. На цэлай станцыi стала так прарэзлiва вiдна, што нельга было адразу адкрыць зьнеспадзеўку асьлепленыя вочы й разгледзецца. Але цi быў i час, каб разглядацца. Здавалася, што бязьмежнае неба ў адну й тую самую часiну павесiла не толькi над станцыяй, ня толькi над местам, але над цэлым навакольным прасторам незьлiчоныя мiльёны лямпаў. Пад нагамi можна было-б знайсьцi найменшую iголачку, найдрабнейшае зярнятка. Нябёсныя высi напоўнiлiся адным суцэльным, густым, выючым гукам, што сеяў найглыбейшую панiку. Таварная вiленская станцыя, а найперш усё тое i ўсе тыя, што на ёй былi ў гэны нешчасьлiвы вечар, - усё гэта пачало рвацца, тузацца, ламацца, крышыцца на тысячы, дзесяткi тысячаў, мiльёны кавалачкаў.
Даўгiя й сытыя кодаўбы цягнiкоў пачалi ў незьлiчоных месцах займацца буйным полымем, зьверху закончаным дымам. I як быццам-бы на нейкую раптоўную, часiнную, маланкавую, магутную, усёабдымную каманду гэныя цягнiковыя кодаўбы пачалi сыпаць пад свае колы й жываты сотнямi жывых цьвярозых i поўнасьцю прытомных, дрыгаючых, рэдка яшчэ пакалечаных людзкiх целаў. Быццам тыя майскiя жукi, магутным штуршком рукi пазбаўленыя тысячаў галiнак i лiсточкаў клёну, покалi яны глухiм градам на мулкi жвiр i, быццам чэрвi, паўзьлi пад шырокiя жываты цягнiкоў. А зьверху, быццам з адчыненага на ўсе вароты пекла, без найменшага перапынку неслася лавiна цяжкога, выючага й стогнучага мэталу. Пры сутычцы зь вiленскай таварнай станцыяй яна замянялася ў магутны немiласэрны цыклён. Мiльёнамi гулкiх асколкаў iрвала драўляныя й стальныя хрыбты й бакi цягнiкоў, уядалася ў сотнi людзкiх целаў, тонамi распаленага фосфару, клубамi сьмярдзючага дыму жорла ўсё драўлянае, здольнае гарэць, доўгiмi й шырокiмi вогненнымi языкамi лiзала па хрыбтах чыгунак. Магутнымi стальнымi рукамi ськiдвала з рэек вагоны й выгiнала тыя рэйкi дугамi. Быццам абцярэбленыя й абсмаленыя рогi, тырчэлi яны ўверх. Цераз вузкую паласу чыгуначнага жвiру вогненныя языкi перакiнулiся ў хуткiм часе й на будынкi суседнiх складоў.
VIII
Стальны лiвень зьверху быў такi густы й бесьперапынны, што мала каму з гэных запоўзшых пад нiзы вагонаў нефартунных падарожнiкаў уздумалася перабягаць у суседнiя, паробленыя ў насыпах, бамбасховiшчы. Усё-ткi Кастусь Дзежка адважыўся. Пасьля колькiх нырцоў цераз вогненна-стальную мяцелiцу ён зь вялiкай сiлай выцяўся, быццам аб гуму, аб суцэльна-сьцiснутую, наўзор тых селядцоў у бочцы, мяккую масу людзкiх целаў у бункеры.
