Быў Веньць старым шасьцiдзесяцiгадовым кавалерам. Зь iм жылi дзьве сястры, таксама яшчэ дзеўкi, адна на колькi гадоў старэйшая, а другая малодшая за брата. Цэлы сьвет гэтай асаблiвай тройкi круцiўся памiж анёлкамi, касьцёлам, працай i "халупай", як яны называлi сваю хату. У Вiльнi жылi даўно. Веньць працаваў дзесь у гарбарнi. Не раськiдалiся, жылi вельмi сьцiпла. Пакоi iхныя паабчэплiваныя былi рознымi глiнянымi й парцалянавымi Езусамi ды Боскiмi Маткамi, пачынаючы ад Вастрабрамскай, а канчаючы Чанстахоўскай i iншымi сакрамантамi, у тайнiцу якiх тройка студэнтаў нiколi ня ўглыблялася. Адвялi хлапцам пакой на падстрэшшы. Былi там тры нiзкiя пасьцелi, стол з двума крэсламi й дзьве шуфляды. Адной выгадай для студэнтаў быў вялiкi франтавы балькон, здадзены поўнасьцю для iх карыстаньня. Адтуль быў добры вiд на Вяльлю й Замкавую Гару. Там хлопцы праводзiлi шмат свайго пазашкольнага часу.
Здаралася неаднойчы ранiцою ў нядзельку, калi тройка храпла яшчэ моцным сном справядлiвых у сваiм душным пакойчыку, малодшая Веньцiха, пастукаўшы ў дзьверы, безь вялiкай цырымонii прыходзiла гнаць студэнтаў "да касьцёла". Даўгiя й шчырыя запэўненьнi хлапцоў, што яны не каталiкi, а праваслаўныя й што акрамя касьцёлаў ёсьць у Вiльнi таксама й цэрквы, нiяк не маглi памясьцiцца ў цеснай галаве старой дэвоткi, якая часамi так надакучала, што найбольш гарачы й непаўстрыманы з тройкi - Кастусь, ускочыўшы з пасьцелi паўголы, у адных падштанiках, не так ужо ветлiва выпрошваў нахабную мiсiянерку за дзьверы. Пасьля гэтага хлопцы звычайна пераварочвалiся на сваiх цьвёрдых сеньнiках на другi бок i храплi аж да абеду.
Бывала часта, што студэнты хадзiлi паўгалоднымi. Мясцовыя харчовыя карткi далёка не задавалялi iхнага сялянскага апэтыту, й, прынамсi, раз на пару месяцаў то адзiн, то другi ехаў за дзьвесьце з гакам кiлямэтраў да бацькоў, каб прывалачы пару мяшкоў ежы, пераважна тлушчаў. Iншым разам, а бывала гэта вельмi рэдка, бацькi то аднаго, то iншага самi перасылалi харчы, калi нехта знаёмы ехаў ад iх у Вiльню, бо поштай пераслаць было нельга, а за бiлетам на праезд чыгункай трэба было доўга абiваць парогi ў мясцовага нямецкага акруговага камiсара. Бывала й так, што навет тых харчоў з картачак ня было за што купiць. Пакуль удалося ў кагосьцi пазычыць колькi марак - кiшкам даводзiлася граць марша.
Па-свойму спачувала хлопцам старая Веньцiха. Часьценька такое спачуваньне замянялася ў тры няглыбокiя талеркi рэдкага зупы, званай "полевэчкай", якая ня так лагодзiла голад, як яшчэ больш спрычынялася да бурклiвасьцi кiшок. Але, як кажуць, галоднаму й жук - мяса. Дык навет i за гэткую дабрату, выражаную трыма няглыбокiмi талеркамi рэдзенькай зупы, Кастусь пасьля дазваляў старой дэвотцы заапякавацца не так ужо малым кусочкам сала, якое хоць часамi й пазнавата, але ўсё-ж знаходзiла iхны адрас.
IV
- Знаеце што, хлопцы, - гаварыў да сваiх двух сяброў, кiруючыся на вулiцу, Кастусь, - я ў Веньцi пакiнуў цэлую кучу сваёй вопраткi, а самае галоўнае тыя найлепшыя боты з блiскучымi халявамi. Чаму маюць нямытаму чорту заставацца? Давайце возьмем апылiм iх i пагуляем харашэнька. Як вы думаеце?
Апылiць - у тэрмiналёгii Кастусёвай азначала збыць, прадаць, або, як часьценька казаў ён у размовах з палякамi, "сьпененжыць" - замянiць на цьвёрдую манэту.
- Добрая iдэя, - падтрымаў Вiктар.
- Шкада мне зь iмi расставацца, але ў войску яны лiшнiя, а грошы прыдадуцца, - дабавiў Кастусь. Хварсiў ён моцна тымi ботамi, надта-ж элегантнымi, шытымi з найлепшага хрому. Былi яны прадметам зайздрасьцi не аднаго з падлеткаў у гiмназii.
- Ды й мой-жа кажушок у Веньцi заваляўся дзесь, калi толькi мышы не дабралiся да яго, - адазваўся Сымон.
- Ну, брат, на твой цэнны й слаўны кажушок дык хiба й Веньцевы галодныя мышы ня кiнуцца, - зарагатаў звычайна больш маўклiвы Вiктар. - Каб ты паслухаў нашай рады, то даўно кiнуў-бы яго й перастаў саромiць нас у таварыстве.
- Га-га-га! Знайшоў што прыпамiнаць, свой незаменны кажушок! - памог Вiктару Кастусь.
Сапраўды прадзяўблi сябры Сымону галаву з гэтым рудым, ужо вынашаным, аж пачарнелым ягоным дамашнiм кажушком. Сымон з дому быў бяднейшы за сваiх сяброў. Бацька ня мог здабыцца, каб прыдбаць сыну, якi безь ягонага дазволу самадумам паехаў у Вiльню вучыцца, лепшую вопратку. Меў, акрамя Сымона, яшчэ, як любiў гаварыць, пяць ратоў накармiць i пяцёра плячэй апрануць.
За Сымонаў самадумны выезд на навуку бацька яму па некаторым часе дараваў, але на лепшую вопратку для сына так i не здабыўся.
- Ну што-ж, сынок, едзь, вучыся, - казаў ён да сына, калi той, пераскочыўшы колькi класаў, здаў у Вiленскую гiмназiю iспыты й з няскрываным задавальненьнем паведамiў аб гэтым старога. - Але Бог ведае, колькi я табе змагу памагчы. Так коратка з усiм, што канца нiколi няма. Што-ж да вопраткi, то бяры во й насi, якую маеш, бо лепшай я табе ня спраўлю. Каб во сядзеў дома ды мне памагаў, то, можа-б, што... а так, то адкуль-жа. Рабiць, казаў той, некаму...
Сымон i ня крыўдзiўся за гэткiя бацькавы словы. Ведаў добра тую вечную, ужо ў вёсцы прыказкавую бяду ў сям'i, дзе амаль усе грошы йшлi то на шпiталi, то на навуку. Маючы чатырнаццаць гадоў, страцiў матку. Хвароба з якойсьцi, самому Богу ведамай прычыны вечна не пакiдала iхнай хаты. Да таго-ж бацька яшчэ стараўся, каб кожнае дзiця, прынамсi, скончыла сямiгодку. Для малазямельнага селянiна пад польскай акупацыяй, што меў да працы адно сваiх двое рук, гэта ня было такiм простым. А вайной яшчэ пагоршылася.
- Ды й чаго аж у тую Вiльню? - крыўдзiўся на сына бацька. - Цi ня мог-бы ты дзе тут блiжэй, па суседзтву?
Так i давялося Сымону згрэбцi з вопраткi што папала, у тым лiку й бацькавы падношаныя чаравiкi, званыя iм шчыблетамi, амаль на цэлую паўпядзь завялiкiя на сынавы ногi, ды й той не такi ўжо зусiм новы, таксама-ж бацькаў, руды кажушок. Хоць i даволi рослым быў Сымон, але бацькаў кажушок сягаў яму аж па каленi, не гаворачы аб прадаўгаватых рукавах, якiя даводзiлася закасваць.
- Ты ўявi сабе, Вiця, якое мне няшчасьце сягоньня здарылася, - гаварыў аднойчы Вiктару Кастусь з выразным намерам, каб пакпiць з Сымона. - Стаю вунь на рагу Мiцкевiча ў таварыстве гэтай прыгажунi з шостай клясы, ты яе знаеш, гэту з пульхненькай мордачкай?
- Знаю.
- Дзяўчына што называецца: можна i ў таварыстве паказацца; абстуканая, казаў той, дый з выгляду - i ззаду й сьпераду - цiп-топ. Адным словам, хоць ты да сэрца прытулi. Стаю, значыцца, i ўдаю джэнтлмэна, розныя кавалкi залiваючы. Ажно гляджу, адкуль нi вазьмiся, прэ з-пад Зялёнага маста нейкi кажушок, проста так i сунецца, як той слонь, толькi зьнiзу гэтае палозьзе даўгое, што ён называе туфлямi, у паветры нейкiя замашыстыя паўкольлi выпiсвае. Я аж ахнуў. Авохцi, думаю, пакрака! Яшчэ возьме ды затрымаецца й дзяўчыну спудзiць. Тут ня ўсьпеў я ў душы перахрысьцiцца, як той спыняецца ды, мiргнуўшы на мяне бельмамi, дзяўчыне грабу на прывiтаньне сунiць. I што-ж ты думаеш... Тая крышку зьбянтэжылася, што мядзьведзь такi вiтацца зь ёю манiцца, ды, хвiлiну пастаяўшы, перапрасiла мяне й змылася. Якi мне стыд, якi сорам! Сьвет не бачыў!
