Вялiкi шпiтальнiк загадваў адпаведна шпiталямi (iх колькасць з цягам часу дасягнула некалькiх соцень), у першую чаргу галоўным шпiталем ордэна.
Вялiкi скарбнiк (гэтая пасада з'явiлася каля 1240 г., а да гэтага скарбам займаўся вялiкi комтур) вёў рахункi i распараджаўся скарбам ордэна. Золата i срэбра прымаў i складваў у скарбнiцу ў прысутнасцi хохмайстра з вялiкiм комтурам. Стан ордэнскага скарбу быў дзяржаўнай таямнiцай. Кожная з трох названых асоб мела па ключу ад скарбнiцы. Адчыняць яе маглi толькi разам. Скарбнiк плацiў грошы па даручэнню хохмайстра, вялiкага комтура цi вялiкага маршала, штомесяц складаў справаздачу.
Ордэнская дзяржава ў Прусах мела некалькi эканомаў. Два галоўныя з iх мальборскi i кёнiгсбергскi - называлiся вялiкiмi. Эканомы кiравалi ўсiм гандлем ордэна. Мальборскi экспартаваў у першую чаргу збожжа, кёнiгсбергскi бурштын, лён i вырабы з дрэва.
Дзяржава Тэўтонскага ордэна дзялiлася на акругi - камтурыi. На чале iх стаялi комтуры, якiя мелi вялiкую ўладу i самастойнасць. Комтур камандаваў войскам сваёй акругi, судзiў у земскiх судах сам або праз намеснiка, зацвярджаў змены гаспадароў у маёнтках, збiраў падаткi i ўвогуле правiў усёй акругай. Яму дапамагаў вiцэ-комтур. Комтурства iснавала там, дзе набiраўся поўны канвент - уласна кляштар крыжакоў. У канвенце мела быць сама меней 12 братоў-рыцараў, 6 братоў-святароў i па два службовыя браты на кожнага рыцара усяго 24. Ксяндзоў звычайна было менш чым 6, часта толькi адзiн, астатнюю колькасць набiралi з лiку клiрыкаў цi псаломшчыкаў. Увогуле духавенства не мела значнай ролi ў ордэне. Канвент быў самастойнай адзiнкай, сам распараджаўся даходамi з комтурства.
Там, дзе рыцараў да поўнага канвента не хапала, кiраваў не комтур, а войт або пракуратар, прызначаны суседнiм комтурам, цi хохмайстрам.
Суровы ў духу сярэднявечча статут Тэўтонскага ордэна, здавалася, прызначаўся для выхавання аскетаў, якiя ўсё ў зямным жыццi адрынулi i прысвяцiлi сябе змаганню за веру. Аднак зразумела, што браты-рыцары Тэўтонскага дому не былi такiмi набожнымi аскетамi, як можа здацца пасля знаёмства з iх статутам. Яны проста спаўнялi службу сродкам, уласцiвым iх саслоўю - гэта значыць са зброяй у руках.
Стварэнне Тэўтонскага ордэна, як i падобных яму на зямлi Палестыны, было выклiкана iмкненнем крыжакоў мець баяздольную добра арганiзаваную ваенную сiлу для барацьбы з ворагам, значна больш шматлiкiм. Час паказаў жыццястойкасць гэтага аб'яднання i яго здольнасць да дзейнасцi ў розных умовах.
Але на першай пары Тэўтонскаму ордэну прыйшлося не соладка...
З ПАЛЕСТЫНСКIХ ПЯСКОЎ У ПРУСКIЯ ЛЯСЫ
З самага пачатку, стаўшы ў шэраг воiнаў крыжа, рыцары Тэўтонскага ордэна неслi цяжкiя страты. Пад час адной з бiтваў з туркамi-сельджукамi ў сакавiку 1210 г. загiнула большая частка рыцараў, а вялiкi магiстр атрымаў смяротную рану.
Абраны на яго месца Герман фон Зальца сказаў, што быў бы рады страцiць вока, каб толькi мець да канца жыцця хоць дзесятак баяздольных рыцараў. Здарылася так, што менавiта пры гэтым хохмайстру i ў значнай ступенi дзякуючы яму справы ордэна пайшлi намнога лепш.
Герман фон Зальца не меў высокага арыстакратычнага паходжання, але быў чалавекам надзвычайных здольнасцяў. Пасада вялiкага магiстра давала яму магчымасць праявiць iх у поўнай меры. Умелы дыпламат, ён здолеў захаваць прыхiльнасць двух самых значных сiлаў Заходняй Эўропы - папства i рымскiх iмператараў, нават калi тыя варагавалi памiж сабой. Мала таго, фон Зальца выступаў пасрэднiкам пры iх прымiрэннi. Пры фон Зальца папы i iмператары надалi ордэну галоўныя прывiлеi ды маёмасцi ў Апулii, Арменii, Вугоршчыне i амаль ва ўсiх нямецкiх землях.
Iмператар прысвоiў Герману фон Зальца i ўсiм яго наступнiкам тытул князя Свяшчэннай Рымскай iмперыi з дазволам змяшчаць выяву iмперскага арла на гербах i харугвах. Яшчэ раней, у 1221 г., спецыяльным прывiлеем ордэн браўся пад апеку iмператара разам з усiмi рухомымi i нерухомымi маёмасцямi, як набытымi, так i будучымi, вызваляўся ад усякiх падаткаў i павiннасцяў.
Папа рымскi таксама абвясцiў хохмайстра князем i падараваў яму каштоўны пярсцёнак, а той пераказаў сваiм наступнiкам. Адсюль пайшоў звычай перадаваць кожнаму новаму хохмайстру разам з крыжам i гэты пярсцёнак.
Ерусалiмскi кароль як узнагароду за адвагу i цноту дазволiў хохмайстру i тым, хто прыйдзе на яго месца, насiць ерусалiмскi крыж над чорным ордэнскiм крыжам.
Тэўтоны былi ўдзельнiкамi ўсiх выпраў крыжакоў i паказалi сябе з найлепшага боку. Аднак ужо стала ясным, што перамога ў рэшце рэшт застанецца за мусульманамi. Герман фон Зальца пачаў рабiць захады для забеспячэння свайму ордэну iншага поля дзейнасцi.
Яшчэ ў 1211 г. вугорскi кароль Андрэй II запрасiў Тэўтонскi ордэн у Сямiграддзе, каб яны арганiзавалi адпор нападам качэўнiкаў. Крыжакi прыбылi туды ў значнай сiле i паспяхова справiлiся з задачай. Аднак у хуткiм часе кароль Андрэй скасаваў запрашэнне i выгнаў рыцараў. Затым у 1222 г. вярнуў назад, потым зноў адабраў падораныя землi. Замацавацца ў Сямiграддзi ордэну не ўдалося.
Тут якраз падышла прапанова з боку Польшчы. Мазавецкi князь Конрад вырашыў з дапамогай крыжакоў абаранiцца ад нападаў ваяўнiчых плямёнаў прусаў. Ордэн, не пакiдаючы поле бiтвы ў Палестыне, уступiў у балтыйскiя справы, а палякi атрымалi на сваю галаву новы клопат, якi праз нейкi час вырас у вялiкую бяду. Прусы былi язычнiкамi, што апраўдвала прысутнасць ордэна як арганiзацыi для барацьбы з нявернымi.
Конрад Мазавецкi ўжо спрабаваў сам стварыць спецыяльны ордэн для вайны з прусамi. Чатырнаццаць чалавек шляхты былi апранутыя ў белыя плашчы з вышытымi чырвоным мячом i зоркай i аб'яўленыя ордэнам Хрыста. Князь аддаў iм замак Добжынь, таму гэтае рыцарскае аб'яднанне вядома як Ордэн добжынскiх братоў. Аднак браты-рыцары з Добжыня не дасягнулi вялiкага поспеху ў вайне з прусамi, iх ордэн не здолеў набрацца моцы.
Тады Конрад вырашыў звярнуцца да сталай ужо арганiзацыi, якая мела значную сiлу. Ён выправiў паслоў да хохмайстра Тэўтонскага ордэна Германа фон Зальца з просьбай прыбыць на дапамогу са сваiмi рыцарамi. Абяцаў аддаць ордэну Хэлмiнскую i Добжынскую землi i ўсё, што той здабудзе ў паганаў. Рымскi iмператар Фрыдрых II у сакавiку 1226 г. выдаў акт, якiм навечна зацвярджаў наданне ордэну Хэлмiнскай зямлi i iншага, што здабудзецца ў няверных. У гэтым акце iмператар без лiшняй сцiпласцi выступае як уладар не заваяваных яшчэ Прусаў.
Што ж уяўляла сабой у тыя часы Прусiя? Гэтая краiна ляжала ля Балтыйскага мора, з усходу межавала з Жамойцю i Лiтвой, на поўднi - з Польшчай. Яна складалася з 12 вобласцяў, населеных балцкiмi плямёнамi. Усе гэтыя вобласцi ў пiсьмовых крынiцах называюцца "прускiмi землямi". На самой справе яны не былi заселеныя адным этнасам. У VI-XI стст. прусы насялялi паўвостраў Самбiю i паўднёва-ўсходняе ўзбярэжжа сучаснага Калiнiнградскага залiва. Да пачатку ХII ст. пад прускi ўплыў трапляюць тэрыторыi, якiя пазней атрымалi назвы "земляў": Памезанiя, Пагезанiя, Натангiя, Бартыя, Надровiя. Суседнiя плямёны (скальвы, ламаты, яцвягi) поўнасцю цi часткова прымаюць грамадскую арганiзацыю прусаў. Тэўтонскi ордэн пачынаў крыжовы паход непасрэдна супраць прусаў i для апраўдання тэрытарыяльных прэтэнзiй яму было выгодна называць усе гэтыя землi прускiмi. Ордэнскiя заваёвы спынiлi працэс утварэння дзяржавы на заходняй ускраiне балцкага арэала.
Прусiя - плоскi край, толькi на ўсходзе i поўднi ёсць пагоркi, прарэзаныя азёрамi. Месяцы травень, чэрвень, лiпень, жнiвень звычайна цёплыя, восень iмглiстая i пераменлiвая, зiма дастаткова суровая. Глеба ўраджайная - расце жыта, пшанiца, авёс, ячмень, проса, гарох, лён, каноплi, хмель. Многа было лясоў, дзе акрамя звычайнай дзiчыны ў тыя часы вадзiлiся туры, буйвалы i ласi. Прусы вялi гандаль футрам i бурштынам.
Герман фон Зальца паслаў да мазавецкага князя двух рыцараў з 18 людзьмi на агледзiны i высвятленне абставiн на месцы. Калi тыя прыехалi на мазавецкi двор, самога князя не было дома, гасцей прыняла яго жонка i прасiла пачакаць звароту мужа. Якраз у той час на Мазовiю напалi прусы. Тэўтонскiм рыцарам з'явiлася магчымасць прадэманстраваць свае баявыя вартасцi. Яны прынялi самы актыўны ўдзел у арганiзацыi абароны, магчыма, нават былi яе кiраўнiкамi. Бiтва з прусамi цягнулася цэлы дзень, урэшце мазуры кiнулiся наўцёкi i тут крыжакi паказалi сябе, прыкрываючы адступленне, пакуль не ўпалi пад мноствам стрэл. Перамога дасталася прусам дарагой цаной i яны ў тую ж ноч адышлi. Параненых рыцараў выхадзiлi i тыя прыступiлi да перагавораў з князем. Усе ўклады былi скончаныя ў 1230 г. Гэтым годам можна лiчыць пачатак будаўнiцтва ў Прусii ордэнскай дзяржавы.
Па просьбе крыжакоў князь збудаваў iм на гары левага берага Вiслы замак, названы Фогельзангам. У гэтым замку засела крыжацкая залога i баранiлася ад прусаў. Можна сказаць, гэты "птушыны спеў" (так перакладаецца з нямецкай мовы назва замка) стаў пачаткам пераможнай песнi крыжакоў над прускiмi абсягамi. Фогельзанг выканаў ролю ордэнскага плацдарма ў Прусах. Хохмайстар прыслаў падмацаванне з некалькiх рыцараў i сотнi конных. Рыцары былi надзеленыя пасадамi кiраўнiкоў новай правiнцыi (якой фактычна яшчэ не было). Галоўным сярод iх быў Герман Балк з тытулам намеснiка Прусii. З iм прыбылi прызначаныя ў новую правiнцыю маршал, комтур, дамавы комтур (камендант замка), шпiтальнiк. Напаўненне намiнальных пасадаў рэальным зместам залежала ад самiх рыцараў. Яны з запалам рынулiся "ў справу", гэта значыць у бойку, бо акрамя вайны iншых сродкаў не ведалi. Герман Балк адразу пачаў будаваць новы замак над Вiслай i назваў яго Няшава.
