У тых лятунках дратаваў мяне згублены школьны партфель - я ж заўсёды быў такi прыкладны, - я выхапiў з-пад дзюбы худой курыцы свой зялёна-шэры том Авiдзiя; я таргаваўся з касiркаю ў кiнатэатры за верш Гёльдэрлiна, якi яна вырвала з майго падручнiка па лiтаратуры, бо верш надта ёй спадабаўся: "Цвёрдае Божае сэрца, нават калi спачувае".
Фраў Трышлер прынесла вячэру: малако, яйка, хлеб, яблык; яе рукi зрабiлiся маладымi, калi яна прамывала раны на маёй спiне вiном; боль выбухаў полымем, калi яна выцiскала губку, а вiно сцякала па баразёнках ран; потым яна палiвала iх алеем, i я спытаў: "Адкуль Вы ведаеце, як гэта трэба лячыць?"
- Як гэта робiцца, ты можаш прачытаць у Бiблii, - адказала яна, - i я ўжо гэтаксама лячыла твайго дружбака Шрэлу! Алоiс вернецца паслязаўтра, а ў нядзелю адправiцца з Рурорта на Ротэрдам! Табе не трэба баяцца, - дадала яна, - яны ўсё зробяць як мае быць, бо пачуваюць сябе на рацэ як на гэтай вулiцы. Яшчэ крыху малака, хлопча?
- Hе, дзякую.
- Hе хвалюйся. У панядзелак альбо ў аўторак ты будзеш у Ротэрдаме. Што здарылася, што з табою?
Нiчога. Нiчога. Усё яшчэ перадавалi паведамленнi, што шукаецца: чырвоны шнар на пераноссi... Бацька, мацi, Эдыт - я не хацеў вылiчваць дыферэнцыялы пяшчотнасцi, не хацеў надакучваць болю модламi; вясёла выглядала рака i белыя прагулачныя параходы з каляровымi сцяжкамi; вясёла выглядалi таксама фрахтавыя судны - чырвоныя, зялёныя i блакiтныя, - што перавозiлi вугаль i драўнiну адсюль туды i адтуль сюды; на другiм беразе зялёная алея, снежна-белая тэраса кавярнi "Бэльвю", а яшчэ далей за iмi вежа сабора Святога Севярына, ярка-чырвоная пасма святла каля гатэля "Прынц Генрых", за сто крокаў ад дома маiх бацькоў; там усе якраз вячэралi, мелi грандыёзную iмпрэзу, якой, нiбы патрыярх, кiраваў бацька; субота, якую святкавалi як шабас; цi чырвонае вiно не занадта ахалоджанае, а белае - не занадта цёплае?
- Яшчэ не хочаш малака, хлопча?
- Hе, дзякуй, фраў Трышлер, напраўду не хачу.
Ганцы на матацыклах iмчалi па горадзе з плакатамi ў чырвонай рамцы, ад слупа да слупа: "Пакаранне смерцю! Вучань Роберт Фэмель..." Бацька малiўся перад вячэраю: "...Ён адпакутаваў за нас", мацi пакорлiва накрэслiла ў паветры перад сабою крыж i сказала потым: "Свет благi, так мала чыстых сэрцаў у iм", а Отавы боты ўсё яшчэ выбiвалi рытм: "брат-брат" на зямлi, на плiтках тратуара, па вулiцы ўнiз - да Мадэставай брамы. Гэта "Штыльтэ" загучала сiрэнай на рацэ, высокiя гукi прарывалi вечаровае неба, белымi маланкамi рабiлi барозны ў цёмным блакiце. Я ляжаў ужо на парусным палатне, як чалавек, якi сканаў у адкрытым моры i чыё цела павiнна быць яму аддадзена; Алоiс падымаў ужо край палатна, каб укруцiць мяне ў яго; мне быў вiдзён выразны, вытканы белым па шэрым, надпiс "Морыен. Эймёйдэн". Фраў Трышлер схiлiлася нада мной, заплакала, пацалавала мяне, а Алоiс пачаў павольна скручваць палатно, як быццам мой труп быў асаблiва каштоўны; ён ускiнуў мяне сабе на плячо. "Сынку, - крыкнуў стары, - сынку, не забывайся на нас!"
Вячэрнi брыз; яшчэ раз загула сiрэна "Штыльтэ" з лёгкiм напамiнам, у загарадцы бэкалi авечкi, марожаншчык крычаў: "Марожанае! Марожанае!"; потым змоўк: напэўна якраз клаў ванiльнае марозiва ў крохкiя вафлi. Памост, па якiм нёс мяне Алоiс, лёгка прагiнаўся пад маiмi нагамi; нечы цiхi голас спытаўся: "Гэта ён?" I Алоiс таксама цiха адказаў: "Ён". На развiтанне ён шапнуў мне: "Думай пра тое, што вечарам у аўторак будзеш у Ротэрдаме". Мяне неслi iншыя рукi, па сходах унiз; там пахла машынным маслам, вугалем, пасля - драўнiнай; здалёк чуўся спеў сiрэны, "Штыльтэ" здрыганулася, глухое вуркатанне рухавiка пачало мацнець, i я адчуў, што мы плывём, плывём унiз па Рэйне, усё далей i далей ад вежы Святога Севярына.
Цень ад сабора Святога Севярына падпоўз блiжэй, запоўнiў ужо левае акно бiльярднага пакоя, закрануў правае; час, якi сонца гнала перад сабою, наблiжаўся, нiбы пагроза, запаўняў вялiкi гадзiннiк, якi неўзабаве мусiць выпрастацца ад яго, выдаўшы з сябе жахлiвыя гукi; белыя на зялёным, чырвоныя на зялёным кацiлiся шары; гады, рассечаныя напалову, гады, узваленыя адзiн на адзiн - i секунды, секунды, што падаюцца спакойным голасам, нiбы вечнасцi; каб толькi не трэба было зараз бегчы зноў па каньяк, не сустракацца з календаром, з гадзiннiкам, з авечай прапаведнiцай, з Гэткiм-што-не-павiнна-было-нарадзiцца; каб толькi яшчэ раз пачуць наказ: "Пасвi авечак маiх", пачуць пра жанчыну, што ляжала ў траве пад летнiм дажджом; баркасы на якарах, жанчыны, што iшлi па кладках, i мячык, якi ўдарыў Роберт - Роберт, якi нiколi не каштаваў бычынага прычасця, якi моўчкi гуляў далей, выбiваючы сваiм кiем на тых двух квадратных метрах усё новыя i новыя фiгуры.
- А ты, Гуга, - спытаў ён прыцiшана, - цi ты не хочаш мне сёння нiчога расказаць?
- Hе ведаю, колькi часу гэта доўжылася, але мне здаецца, што цэлую вечнасць: пасля ўрокаў у школе мяне заўсёды бiлi. Часам я заставаўся чакаць, пакуль не ўпэўнiваўся, што ўсе яны пайшлi палуднаваць, а жанчына, што прыходзiць прыбiраць у школе, сустракала мяне ўнiзе ў калiдоры i пыталася: "Што ты тут яшчэ робiш, хлопчык? Мацi дома, напэўна, чакае цябе".
Але мне было боязна, i я чакаў, пакуль гэтая жанчына пойдзе i зачынiць мяне на замок у школе; гэта мне ўдавалася не заўсёды, бо часцей за ўсё яна выганяла мяне, перш чым зачынiць школу, але, калi ў мяне атрымлiвалася застацца сядзець зачыненым, я быў рады: ежу я знаходзiў у партах i ў выварках для адкiдаў, якiя прыбiральшчыца выстаўляла ўнiзе ў вестыбюлi для машын, што вывозяць смецце: удосталь бутэрбродаў, яблыкаў, рэшткi бiсквiтаў. Вось так я заставаўся ў школе адзiн, i нiхто мне нiчога не мог зрабiць. Сагнуўшыся, я сядзеў у настаўнiцкiм гардэробе, за дзвярыма, што вялi ў падвал, бо баяўся, што яны могуць зазiрнуць у акно i ўбачыць мяне; але прайшло нямала часу, пакуль яны дапетрылi, што я хаваюся ў школе. Нярэдка я сядзеў там гадзiнамi, да самага вечара, калi я мог спакойна адчынiць акно i вылезцi на вулiцу. Я глядзеў доўга на апусцелы школьны двор: цi можна знайсцi што-небудзь больш бязлюднае, чым гэткi школьны двор надвячоркам? Гэта была цудоўная часiна, пакуль яны скемiлi, што я застаюся сядзець зачынены ў школе. Я сядзеў, сагнуўшыся, у настаўнiцкiм гардэробе альбо пад самым акном i чакаў чагосьцi, што мне было вядома толькi як слова: нянавiсцi. Я так хацеў бы ненавiдзець iх, але я не ўмеў гэтага, пане доктар. Я адчуваў толькi страх. Былi днi, калi я чакаў толькi да трэцяй альбо чацвёртай гадзiны, думаў, што яны ўжо ўсе пайшлi i я здолею хутка перабегчы цераз вулiцу, каля Майдавай стайнi, i паўз могiлкi даляцець да свайго дома, каб замкнуцца ў iм. Але яны падмянялi адзiн аднаго, хадзiлi палуднаваць па чарзе - бо адмовiцца ад ежы, гэтага яны не маглi, - i калi яны беглi да мяне, я ўжо здалёк унюхваў, што яны елi на абед: бульбу з падлiўкай, смажанае мяса альбо зелянiну са скваркамi; i калi яны мяне лупцавалi, я ўсё думаў: у iмя чаго сканаў Хрыстос, якая мне карысць ад яго смерцi, якая мне карысць ад таго, што яны кожнае ранiцы чытаюць малiтву, штонядзелi прымаюць прычасце, i ад таго, што ў iх на кухнях вiсяць распяццi - над тымi сталамi, за якiмi яны ядуць сваю бульбу з падлiўкаю, смажанае мяса альбо зелянiну са скваркамi? Нiякай карысцi. Што мне з усяго гэтага, калi яны кожны дзень падпiльноўваюць мяне i збiваюць на горкi яблык? Пяцьсот цi шэсцьсот год ужо - яны нават ганарылiся, што ў iх такi старажытны сабор, - можа, нават тысячу год яны хавалi сваiх продкаў на могiлках, тысячу год малiлiся i елi пад распяццем бульбу з падлiўкай i скваркi з зелянiнай. Дзеля чаго? I цi ведаеце, што яны выкрыквалi, калi лупцавалi мяне? - "Авечка божая". Гэта была мая мянушка.
Чырвоныя на зялёным, белыя на зялёным - новыя фiгуры паўставалi, нiбы знакi, i хутка знiкалi: нiчога ад iх не заставалася; музыка без мелодыi, жывапiс без вобразу, шары звiнелi, адскокваючы ад чорнага борцiка.
- Пазней я паспрабаваў iншы спосаб: зачынiў на ключ дзверы ў доме, заставiў iх мэбляю, усiм, што папалася пад руку: скрынямi, розным хломаздам, матрацамi; тады яны выклiкалi палiцыю, i палiцыянты прыйшлi, каб вывесцi вучня-гультая; яны атачылi дом, крычалi: "Гэй ты, вiсус! Выходзь!"; але я не выйшаў; тады яны ўзламалi дзверы, адсунулi мэблю i выцягнулi мяне, завялi ў школу - я зноў быў адлупцаваны, кiнуты ў прыдарожную канаву, абазваны "авечкай божай". Ён сказаў: "Пасвi авечак маiх"; але яны не пасвiлi яго авечак, калi гэта ўвогуле былi яго авечкi. Усё марна, пане доктар: марна дзьме вецер, марна падае снег, марна квiтнеюць дрэвы i ападае лiсце - яны ядуць сваю бульбу з падлiўкай альбо свае скваркi з зелянiнай.
Часам нават мая мацi была дома, п'яная i брудная, пахнучы смерцю, трупнымi выпарэннямi; яна крычала: "навошта-навошта-навошта-навошта"; выкрыквала гэта часцей, чым усялякiя "злiтуйся з нас" ва ўсiх магчымых модлах; я трацiў розум, калi яна гэтак цэлымi гадзiнамi крычала: навошта-навошта-навошта-навошта; i я ўцякаў з дому, бег па дажджы, галодны, да ботаў, да ўсяго цела прыляплялася глiна; я ўвесь быў аблеплены мокраю глiнаю; я хаваўся на бурачных градках, але ахвотней ляжаў у суглiнкавых барознах: хай лепш на мяне лiецца дождж - адно каб не чуць таго жахлiвага "навошта-навошта"; i здаралася, што часам хтосьцi меў лiтасць да мяне, адводзiў мяне дахаты, у школу, у тую багадзельню, што называлася Дэнклiнген; i яны зноў лупцавалi мяне, абзывалi "авечкай божай", а мацi зноў мармытала сваю бясконцую жахлiвую малiтву: "навошта-навошта-навошта-навошта"; i я зноў уцякаў, i зноў да мяне мелi лiтасць, але гэтым разам мяне завялi ў прытулак. Там мяне нiхто не ведаў - нiхто з дзяцей i нiхто з дарослых, - ды не прайшло i двух дзён, там, у прытулку, як яны таксама пачалi называць мяне авечкай божай - i я спужаўся, хоць яны мяне не бiлi: яны толькi смяялiся з мяне, бо я не ведаў гэтулькi слоў; я не ведаў слова "снедаць", я ведаў толькi "есцi" - у любы час дня, калi толькi было што есцi альбо я што-небудзь знаходзiў; але калi я прачытаў на дошцы: "Снеданне: 30 г масла, 200 г хлеба, 50 г мармеладу, кава з малаком", - я спытаўся ў аднаго хлопца: "Што гэта значыць, "снеданне"?" I ўсе яны абступiлi мяне, дарослыя прыйшлi таксама; яны смяялiся i пыталi: "Снеданне, хiба ты не ведаеш, што гэта такое, хiба ты нi разу не снедаў?" "Hе", - адказаў я. Тады нехта з дарослых спытаўся: "А ў Бiблii хiба ты нiколi не сустракаў слова "снеданне"?" А яшчэ адзiн дарослы спытаў у таго першага: "А Вы ўпэўненыя, што ў Бiблii можна сустрэць слова "снеданне"?" "Hе, - адказаў першы, - але дзесьцi, у нейкай чытанцы цi дома, павiнен жа ён быў пачуць слова "снеданне", яму ж хутка будзе трынаццаць; гэта ж горш, як у дзiкуноў; можна цяпер уявiць сабе ступень заняпаду яго мовы". Я не ведаў таксама пра тое, што нядаўна была вайна, i яны пыталiся ў мяне, цi я таксама нiколi не бываў на могiлках, дзе на надмагiльных камянях было напiсана "Паў смерцю...", i я адказаў iм, што, вядома, бачыў гэткiя надпiсы; а калi яны спыталiся, як я гэта разумею, я сказаў, што я ўяўляю гэта так: тыя, што там пахаваныя, упалi, бо былi мёртвыя; тады яны пачалi смяяцца яшчэ больш, чым тады, калi пыталiся ў мяне пра слова "снеданне", а потым вучылi нас гiсторыi ад найстаражытнейшага часу; але хутка мне споўнiлася чатырнаццаць, пане доктар, i ў наш прытулак прыйшоў дырэктар гатэля; мы, чатырнаццацiгадовыя хлопчыкi, мусiлi выстраiцца ў шарэнгу перад кабiнетам кiраўнiка нашага прытулку; ён выйшаў адтуль разам з дырэктарам гатэля. Яны абодва прайшлiся перад намi, заглядваючы кожнаму ў вочы i кажучы адно i тое ж: "Да службы; мы падбiраем хлапцоў, прыдатных да службы"; але выбралi яны аднаго мяне. Я мусiў зараз жа ўпакаваць у кардонную каробку свае рэчы i адправiцца разам з дырэктарам сюды; у машыне ён сказаў мне: "Спадзяюся, што ты нiколi не даведаешся, чаго сапраўды варты твой твар. Ты ж сапраўдная "авечка божая", a я пачаў баяцца, пане доктар, i дагэтуль усё яшчэ баюся, чакаючы ўвесь час, што яны будуць мяне лупцаваць".
