А мы хочам уцячы з катаргi.
У Эўропе маецца дзвесце мiльёнаў чалавек, якiя не бачаць у жыццi нiякага сэнсу, якiя жадалi б лепей не нараджацца. Прамысловасць адарвала iх ад таго жыцця, якое пакаленне за пакаленнем вядзе сялянскi род, i замкнула ў агромнiстых гета, якiя нагадваюць сартавальныя станцыi, забiтыя шкiлетамi чорных вагонаў. Людзi, пахаваныя ў рабочых пасёлках, былi б радыя абудзiцца да новага жыцця.
Ёсць i такiя, каго зацягнула ў сiстэму шасцерань вузкай спецыялiзацыi працы, каму забаронены радасцi першаадкрывальнiка, веруючага, вучонага. Сяму-таму пачало здавацца, што, каб узвысiць гэтых людзей, дастаткова апрануць iх, накармiць, задаволiць усе iх матэрыяльныя патрэбы. I спакваля вырасцiлi з iх мiзэрных мяшчан у духу раманаў Курталiна, местачковых палiтыкаў, вузкалобых спецыялiстаў без якiх-небудзь духоўных запытанняў. Веды iм далiся неблагiя, а вось культуры анiякай. Нiкчэмны погляд на культуру ў таго, хто мяркуе, быццам яна зводзiцца да завучвання формул. Сама бяздарны студэнт палiтэхнiкума ведае пра прыроду i яе законы куды болей, чым некалi ведалi Дэкарт i Паскаль. Але цi здольны гэты шкаляр на такую разумовую працу, як яны?
Усе людзi, адны мацней, другiя слабей, адчуваюць цьмяную патрэбу ў адраджэннi. Але бывае i так, што прымаюцца памылковыя рашэннi. Вядома, можна ажывiць людзей, апрануўшы iх у якiя-небудзь мундзiры. Яны будуць дружна спяваць ваенныя гiмны i дзялiцца кавалкам хлеба з таварышам. Яны знойдуць тое, чаго шукалi - пачуццё лучнасцi. Але гэты хлеб прынясе iм смерць.
Можна пазвяргаць драўляных iдалаў i ўваскрасiць старажытныя мiфы, на аснове даволi грунтоўных доказаў можна ажывiць мiстыку пангерманiзму альбо Рымскай iмперыi. Можна ўскружыць галовы немцам выключнасцю нямецкай нацыi i дачыненнем да генiя Бетховена. Можна апаiць гэтым усiх - да апошняга качагара. Гэта, вядома, лягчэй, чым у качагары выявiць Бетховена.
Але падобнае кумiрства - хцiвае кумiрства. Той, хто ахвяруе сваiм жыццём дзеля навуковага адкрыцця альбо дзеля збавення людзей ад хвароб, нават уласнай смерцю служыць справе жыцця. Магчыма, гэта i прыгожа - памерцi за пашырэнне нечых уладанняў, але сучасная вайна знiшчае ўсё тое, дзеля чаго яна нiбыта вядзецца. Цяпер справа ўжо не ў тым, каб невялiкай крывёю адрадзiць цэлы народ. З той пары як вайна вядзецца з дапамогай самалётаў i iпрыту, яна стала проста бойняй. Ворагi заточваюцца пад прытулак муроў, i кожны, хто як можа, ноч у ноч шле эскадрыллi, якiя вымотваюць працiўнiку вантробы, узносяць у паветра яго жыццядайныя цэнтры, паралiзуюць прамысловасць i шляхi зносiн. Перамога за тым, хто сканае апошнi. I абодва працiўнiкi канаюць разам.
Свет стаў пустыняй, i ўсе мы прагнем знайсцi ў ёй таварышаў: дзеля таго каб спазнаць смак раздзеленага з таварышамi хлеба, мы i прымаем вайну. Але каб адчуць гэтае цяпло, каб поплеч рушыць да адной i той жа мэты, нi да чаго ваяваць. Вайна ашуквае нас. Нянавiсць не можа ўзвялiчыць радасць агульнага натхнёнага руху.
Навошта нам ненавiдзець адзiн аднаго? Мы ж адна сям'я, нас кружыць адна i тая ж планета, мы экiпаж аднаго карабля. Добра, калi цывiлiзацыi ўступаюць у спрэчкi дзеля росквiту больш дасканалых чалавечых арганiзацый, але жахлiва, калi яны пажыраюць адва адну.
А каб вызвалiць нас, дастаткова ж толькi памагчы нам усвядомiць усеагульную мэту i пачаць шукаць тыя повязi, якiя з'яднаюць усiх. Доктар пры аглядзе хворага не слухае стогнаў: доктару важна вылечыць чалавека. Доктар служыць законам усеагульнага. Iм служыць i фiзiк у роздуме над сваiмi неверагоднымi ўраўненнямi, з дапамогай якiх ён спасцiгае i атам, i касмiчную туманнасць. Iм служыць i звычайны пастух. Бо хай толькi той, хто сцiпла пасе пад зорным небам з паўтузiна авечак, асэнсуе сваю працу, - i вось ён ужо не проста слуга. Ён - вартавы. А кожны вартавы ў адказе за ўсю дзяржаву.
Цi вы думаеце, што пастух не iмкнецца асэнсаваць сябе i сваё месца ў жыццi? Калi я быў на мадрыдскiм фронце, я наведаў там адну школу, размешчаную на ўзгорку за пяцьсот метраў ад акопаў, абнесеную невысокай каменнай сцяною. У гэтай школе адзiн капрал выкладаў батанiку. У грубых руках капрала была кветка маку, ён асцярожна разнiмаў пялёсткi i тычынкi, i з усiх бакоў з акопнага бруду пад грукат снарадаў да яго сцякалiся зарослыя бародамi паломнiкi. Яны абступалi капрала, сядалi проста на зямлю i, падпёршы кулакамi падбародкi, уважлiва слухалi. Яны супiлi бровы, сцiскалi зубы, яны не надта разумелi тлумачэнне настаўнiка, але iм сказалi: "Вы - цёмныя, вы звяры, вы толькi выпаўзаеце са сваiх бярлогаў, трэба даганяць чалавецтва!" I цяжкай хадою яны спяшалiся наўздагон.
Толькi калi мы асэнсуем сваю ролю на зямлi, хай нават сама сцiплую i непрыкметную, толькi тады мы будзем шчаслiвыя. Толькi тады мы зможам жыць i памiраць спакойна, бо тое, што надае сэнс жыццю, надае сэнс i смерцi.
Смерць такая лагодная, калi яна - натуральны зыход, калi стары правансальскi селянiн у канцы свайго панавання аддае сынам у спадчыну сваiх коз i свае алiвы, каб сыны ў свой час перадалi iх сынам сваiх сыноў. У сялянскiм родзе чалавек памiрае толькi напалову. Настае час, i жыццё разлушчваецца, як спелы струк гароху, i аддаюцца зёрны.
Аднойчы мне давялося стаяць з трыма сялянамi ля смяротнай пасцелi iхняй мацi. Гэта было горка, што казаць. Другi раз iрвалася пупавiна. Другi раз развязваўся вузел: той,што нiтуе адно пакаленне з другiм. Трое сыноў апынулiся ў вялiкай самоце, яны раптам спасцiглi, што цяпер навек пазбаўлены сямейнага стала, за якiм на свята збiралася ўся сям'я, таго магнiту, якi ўсiх iх прыцягваў. Але мне бачылася, што тут не толькi рвуцца повязi, але i паўторна даецца жыццё. Бо кожны з сыноў у сваю чаргу стане галавою роду, патрыярхам, вакол якога будзе збiрацца сям'я, а калi настане час, i ён у сваю чаргу перадасць руль кiравання дзятве, якая гуляе зараз на падворку.
Я глядзеў на мацi, на старую сялянку са спакойным i суровым тварам, на яе туга сцiснутыя вусны - не твар, а маска, высечаная з каменю. I ў iм я пазнаваў рысы сыноў. Iхнiя твары - злепак з гэтай маскi. Гэтае цела фармавала iхнiя целы - выдатна вылепленыя, моцныя, мужныя. I вось яно ляжыць, пазбаўленае жыцця, але гэта змярцвеласць абалонкi, з якой дасталi спелы плод. I ў сваю чаргу яе сыны i дочкi з плоцi сваёй злепяць новых людзей, сваiх нашчадкаў. У сялянскiм родзе не памiраюць. Мацi памерла - няхай жыве мацi!
Так гэта балюча, але так проста i натуральна - мерны поступ роду: пакiдаючы на шляху адну за адной тленныя абалонкi пасiвелых працаўнiкоў, пастаянна абнаўляючыся, рухаецца ён да няведамай iсцiны.
Вось чаму ў той вечар у голасе пахавальнага звону, што плыў над вёсачкай, мне чулася не роспач, а затоеная пакорлiвая радасць. Звон, якi адной i той жа мовай ганараваў i хаўтуры i народзiны, зноў абвяшчаў пра змену пакаленняў. I глыбокае супакаенне зыходзiла ад гэтага гiмна ў гонар заручын сцiплай старой працаўнiцы з зямлёй.
Гэткiм чынам, - паволi, як расце дрэва, - з пакалення ў пакаленне перадаецца не толькi жыццё, а i свядомасць. Якое дзiвоснае ўзыходжанне! З расплаўленай лавы, з зорнага цеста, з жыватворнай, цудам аплодненай клетачкi выйшлi мы - людзi - i паступова ўзнiмалiся ўсё вышэй, ступень за ступенню, i вось мы пiшам кантаты i вымерваем сузор'i.
Мацi перадала не проста жыццё: яна навучыла сваiх сыноў роднай мове, яна даверыла iм так марудна - стагоддзямi - збiраны скарб, духоўную вотчыну, якую сама атрымала ў спадчыну - сцiплы запас традыцый, паняццяў i казак, усё, што рознiць Ньютана i Шэкспiра ад пячорнага чалавека.
Той голад, што пад абстрэлам гнаў гiшпанскiх салдат на ўрокi батанiкi, што гнаў Мермоза да Паўднёвай Атлантыкi, а яшчэ некага - да вершаў, азначае, што працэс нашага развiцця далёка не завершаны i што нам яшчэ неабходна зразумець самiх сябе i сусвет. Нам неабходна перакiнуць сходкi праз ноч. Не разумеюць гэтага толькi тыя, чыя мудрасць - абыякавасць, хто жыве толькi для самога сябе; але такая мудрасць - нiкчэмны падман! Таварышы, таварышы мае, будзьце сведкамi: калi мы адчулi сябе шчаслiвымi?
I вось на апошнiх старонках гэтай кнiгi мне зноў прыгадваюцца ссiвелыя чыноўнiкi - нашы суправаджальнiкi на золку таго дня, калi нам нарэшце ўпершыню даверылi паштовы самалёт i мы рыхтавалiся стаць людзьмi. Яны таксама былi падобныя на нас, толькi яны не ведалi, што яны галодныя.
Надта шмат у свеце людзей, якiм нiхто не дапамог прачнуцца.
Некалькi гадоў таму, у час адной доўгай паездкi па чыгунцы, мне захацелася агледзець гэтую дзяржаву на колах, у якой я невылазна сядзеў ужо трое сутак вязень несцiханага перастуку i грукату, быццам марскi прыбой варочаў гальку, i мне не спалася. Я падняўся. Было каля гадзiны ночы. Я прайшоў увесь цягнiк з канца ў канец. Мяккiя спальныя вагоны былi пустыя. Вагоны першага класа таксама пуставалi.
Затое вагоны трэцяга класа былi забiты сотнямi вытураных з Францыi польскiх рабочых, якiя вярталiся ў сваю Польшчу. У калiдорах мне даводзiлася пераступаць цераз змораных сном людзей. I ў адным з вагонаў я прыпынiўся. У гэтым вагоне без перагародак, якi ў святле начнiкоў нагадваў казарму цi прыёмную палiцэйскага ўчастка, перада мной варушылася сапраўднае качэўе, штурханае i тасаванае рухам цягнiка. Цэлы народ, апанаваны цяжкiм сном, якi вяртаўся ў сваю галечу. Буйныя паголеныя галовы пакалыхвалiся на голых лаўках. Усе - мужчыны, жанчыны, дзецi - мерна калыхалiся туды-сюды, быццам iх нават i ў забыццi не адпускалi вэрхал i калатня жыцця. Нават сон не быў iм надзейным прытулкам.
