Калi ж я хацела вярнуцца да апiсання беларускай флегматычнасцi, яна фыркнула, што не дужа я ў такiх рэчах разбiраюся. За iх спакойнай натурай камуфляж. Кожны селянiн, не мусова беларускi, гэта чалавек, якi хавае свае эмоцыi, нават калi шчыруе, дык знехаця. А мiж тым за гэтым бушуюць бурныя буры i жарсцi.
Заўважыўшы цень iронii ў куточку маiх вуснаў, яна сарвалася з лаўкi, грукнула аб стол пустым куфлем i запрасiла мяне зараз жа з'ездзiць да аднаго мастака.
Мы выйшлi з рэстарана, азiраючыся, каб злавiць якое аўто. Яна стала на краi тратуара i, махаючы рукою, спрабавала спынiць машыну. Мяне больш не здзiўляе, што лавiць з тратуара прыватную машыну - гэта тут як бы звычайнае скарыстанне паслугi. Нават калi гэта дзяўчына ў кароткай спаднiцы, якая познiм вечарам вяртаецца дамоў, вадзiцель не падумае пра яе як пра прастытутку. Проста спынiцца, падсадзiць, давязе да дома, возьме з яе колькi там "зайцаў" i будзе мець у салоне на некалькi хвiлiн моцны пах дзявочай касметыкi. Вядома, не выключаны i iншыя варыянты, але ж такое можа стацца ўсюды.
Тым разам на вулiцы не было задужа людна. Стаiм i нiчога. Тры цёмныя мерсэдэсы з пярэднiмi коламi на тратуары з нявыключанымi рухавiкамi. За прыцемненымi шыбамi ледзь можна разгледзець маладыя мужчынскiя голеныя твары. Усiмi сваiмi паводзiнамi i выглядам яны будзяць падазрэнне. Зрэшты, можа тут такi стыль, але я стараюся не садзiцца ў такiя машыны.
Мы пайшлi ўнiз убок Нямiгi. Яшчэ цiшэй.
Яна прапанавала мне перайсцi на другi бок вулiцы i спусцiцца ў метро. Мiнулага года ў гэтай падземцы загiнула паўсотнi маладых людзей, затаптаных у панiчным цiску пасля майскага канцэрта пад адкрытым небам. На сценах парасклейваныя картачкi з iх прозвiшчамi, закапцелыя ад свечак гранiтныя халодныя плiты, на якiх задушаныя i спляжаныя твары маладых дзяўчат упiсалi свой апошнi крык альбо ўздых роспачы.
Калi мы праходзiлi мiма гэтага трагiчнага месца, яна расказала мне, што гiсторыя горада пачынаецца з вялiкай бiтвы на Нямiзе. Славянскiя войскi сцялiся ў бойцы са славянскiмi. Полацак, Кiеў... Нямiга са спакойнай рэчкi ператварылася ў крывавы паток. Гiсторыя горада пачынаецца з крывi. Цяпер тут няма ракi, засталася толькi назва. Дзесьцi пад вулiцамi бягуць каналiзацыйныя трубы з брудным струмянём, якi ўпадае ў Свiслач.
XV
Праехалi некалькi станцый метро. Я не ведала, куды яна мяне вядзе. Да нейкага мастака, пажылога чалавека - як мне сказала - з вялiкiм творчым набыткам i майстэрняй, запоўненай рознафарматнымi палотнамi.
Мы ўвайшлi ў лесвiчную клетку. Дом пабудаваны выключна для творчай iнтэлiгенцыi, у сямiдзесятых гадах. Заслужаныя майстры СССР атрымлiвалi тут студыi, спраектаваныя заслужанымi архiтэктарамi i пабудаваныя заслужанымi будаўнiкамi. Як добра было ў тым камунзiме... Адабралi ў iх ужо складзены i ясны свет прывiлеяў, раздаваных шчодрай рукою партыi.
Натыкаючыся на розныя рэчы, падыходзiм да лiфта. З яго ў чарговы цёмны калiдор, немiласэрна застаўлены закурэлымi рэчамi рознай велiчынi, пра прызначэнне якiх цяжка сказаць нешта пэўнае. Можа, гэта з рамонтнага рыштунку, можа, незакончаныя скульптуры.
За ашклёнымi дзвярыма прыцьмёнае святло лямпаў. Познi вечар i майстар ужо не працуе. Стаiм перад дзвярмi, хвiля засяроджанасцi перш чым нацiскаем клямку. Ён глядзiць на мяне, румянашчокi, - пазнаю Цябе ў сапраўдным мастацтве, закамуфляваным шырмай савецкага выхавання i сарамяжлiвых нормаў. Насцеж дзверы. Уваходзiм.
Дзмiтрый падымаецца з-за вялiкага стала. Здымае акуляры i з шчырай прыемнасцю вiтаецца з ёю, пасля са мною. Яму каля 75 гадоў. Але не адчуваецца ў iм старасцi. Нешта маладое праменiцца з яго цела. Выцiрае рукi на жываце аб расцягнены ваўняны свiтар. Цалуецца з ёю, як бы падкрэслiваючы радасць ад сустрэчы. Даўно не бачылiся. Дакарае, што забылася на яго. Яна апраўдваецца i ветлiва i банальна адначасова. Прадстаўляе мяне, як прыклад замежнай цiкаўнасцi да беларускага мастацтва i як вынiк сваёй рэкламнай актыўнасцi. Я хуценька перасцерагаю, што не гатовая што-колечы купiць, а iнтрыгуе мяне творчасць менскай школы жывапiсу ў пасляваенныя гады.
Пачынаем спрэчку - колькi ў гэтым усiм расейскай другаснасцi, а колькi ўласных дасягненняў. Ён згаджаецца, што Бялынiцкi-Бiруля не быў расейцам, а пасля вайны ўскосна ўспасобiўся выхаваць тут некалькi вартасных паслядоўнiкаў. На нейкi момант голас яго завiсае, i ён уважлiвей прыглядваецца да мяне. Угадвае, што я полька. Але я адразу папярэджваю, што не збiраюся тузацца за Бялынiцкага-Бiрулю. Ён мог адчуваць сябе як беларусам, так i палякам. Пагаджаемся, што не быў расейцам. Але я не ўпэўненая, што, калi б мела нагоду спытацца пра тое ў яго самога, цi не сказаў бы ён, што адчувае сябе акурат расейцам.
Дзмiтрый тупае ў кут майстэрнi па вялiкае палатно. На шэра-зелянкавым фоне раскiнуўся сонны пляскаты пейзаж са звiлiстай рэчкай, узлессем, скраўкамi пабурэлых восеньскiх лугоў i бульбянiшчаў. Чорнае птаства недзе з-за далягляду нясе ў дзюбах грай беларускiх лясоў i палёў.
Я ўсмiхнулася ёй, бо мастак як бы пацвердзiў мае папярэднiя высновы пра багнiстых людзей з Палесся, пра спакойны i прыгашаны характар беларусаў, якiя маюць выключныя здольнасцi да медытатыўнага сузiрання настальгiчныў краявiдаў i з'явiшчаў.
Раптам на вочы мне трапляе рэч зусiм экзатычная. Рысавыя палi? Што гэта, пытаюся ў яго з недаверам. Бамбукавыя краявiды, тут?
Ён тлумачыць мне, што ў сямiдзесятых гадах у часы савецкага росквiту навукоўцы, мастакi, iнжынеры выязджалi ў краiны трэцяга свету следам за ваеннымi "дарадцамi" - у Анголу, на Кубу, у В'етнам. Асабiста ён тры гады ў рамках вялiкай вылучанасцi, як на тыя часы, сядзеў у Ханоi, дзе вучыў в'етнамскую моладзь асновам рысунку ў тамтэйшай мастацкай школе. Прывёз адтуль крыху працаў, крыху больш грошай i агiду да палiтычнага нашэсця, паплацiўшыся за тое няласкай партыi. Маляваў залiшне крытычна i некаторыя з ягоных працаў былi скептычна ацэненыя ў Маскве нейкiмi прапагандыстамi. Уся справа, як мяркуе, загрузла ў iнтрыгах, бо на такiя паездкi многiя мелi апетыт.
Дзмiтрый хвалiўся апошнiмi працамi. Не ўсе яны мне нешта гаварылi. Шмат расейскай манеры. Вiдаць, проста зарабляе, запаўняючы палотны добра аплачванымi цэркаўкамi, коннымi запрэжкамi на зiмовых пейзажах.
Я паглядзела на яе спадылба, нiбы хацела сказаць - а цi не казала я табе? Яна толькi ўсмiхнулася загадкава - "пачакай, гэта яшчэ не канец".
Натуральна, знаходжу тут i рэчы, маляваныя з унутранай патрэбы. Выцягваю з абапертых да сцяны палотнаў невялiкую карцiну. Майстэрня, у якой мастак - цi не сам Дзмiтрый - партратуе раздзетую жанчыну. Памяшканне цёмнае, панурае, каб не сказаць камера ў вязьнiцы. З карцiны вiдаць патрэба выйсця па-над стан матэрыяльнага ўбоства праз кантакт не так з самiм мастацтвам, як з атмасферай, у якой мастацтва паўстае.
Тады яна з гордым тварам дастае з-за плячэй павернутае тылам палатно. Ставiць яго перад мною на камодзе. Запальвае дадаткова яшчэ адну лямпу, каб я лепей прыгледзелася да твора.
Сапраўды, нешта неверагоднае ў сваёй нечаканасцi. На першы погляд прымiтыўны, а, можа нават, i вульгарны акт. Дароднае дамскае цела, лянiва выцягнутае на накрытай белай прастынёю сафе. У калырыстыцы дамiнуе чырвоны фон сцяны. Вульгарна? У мяне змяшаныя пачуццi. Карцiна, вядома, выклiкае эмоцыi. Гэта шокавае сутыкненне славянскай шчырадушнасцi i спакою з жахлiва разбуханым ў сваёй чырванi фонам навакольнага свету.
Яна мела рацыю. Гэтая карцiна не дае прайсцi мiма. Адразу вярнула мяне да кнiгi Ерафеева "Русская красавица", напiсанай у канцы васьмiдзесятых. Папулярная на захадзе як экзэмплiфiкацыя маральна-побытовых пераменаў альбо выварочванне ўжо iснуючай каляровасцi грамадскага жыцця, насуперак прынятаму альбо афiцыйнаму перакананню, што "у нас секса нет".
XVI
твой зрок
гэта не толькi вочы затоенага звера
гэта ўсё цела
адзетае ў кармазын
альбо на крывава-чырвоным фоне
адцятым ад белiзны сцяны
тваё цела
гэта не толькi пажадлiвасць занураная ў звярыным упiваннi
незразумелы нам агонь
што палiць i нiшчыць
надзiць i балiць
ёсць з намi блiзка як скура
i дае радасць дотыку
твае клубы
у кармазынавай тканiне
якую скiдаю прагнучы хутчэй цяпла
чысцiнi i асалоды
спакойна
лежачы на сафе глядзiш
i бачу як звяргаеш тыранiю
тлумiш бунты
альбо пачынаеш рэвалюцыi
вызваляеш новыя гукi
падбiраеш паэтам словы
усе глядзяць з подзiвам
на цуд якi за тваiм дакрананнем
пераменiць кавалак звычайнай матэрыi
у цяжарнасць i новае жыццё
гэта адзiн позiрк
у кармазынавым свячэннi
ад якога кожны шалее
увесь час цябе адкрываем
у месяцавай поўнi
у хцiва ўцягненым дыме папяросы
у ашаламленнi вясною
у краявiдзе гор пасля дажджу
увесь час адкрываем
пульсуючую кармазынавую
прастору
XVII
Я вярталася дамоў. Было ўжо досыць позна. Галава поўная сённяшнiх уражанняў i вобразаў - суцэльная галата. I гэта не абавязкова цялесная, эратычная. Адкрылася нешта такое, што падказвае мне iнакш глянуць на эратычныя матывы ў жывапiсе. Голасць, якую чалавек бачыць перад сабою, калi яго закранае самота i неабсяг матэрыяльнага свету. Вобраз жанчыны, намаляванай Дзмiтрыем, увёў у мяне адчуванне важкасцi смутку i скрухi ў гэтых людзях. Ад прымiтыўнай прывязанасцi да iншаземца з Iталii, што лiчыцца прастытуцыяй, аж да складанай гульнi з асяроддзем, якая палягае на прывычным стэрэатыпе прызвычаек. Вырафiнаваная гульня ўяўнасцi, якая прыводзiць да ўтойвання пачуццяў, эмоцый, да ўдавання... У кiтайскай i японскай культурах гэта даведзена да дасканаласцi. Усмешка там - нiякая не ўсмешка. За паклонам не канечне павiнна быць пашана. А тут у постсавецкай краiне на ўскраiне заходняй цывiлiзацыi гэта толькi нязначна датычыцца чагосьцi, што ляжыць на памежжы Азii i Эўропы. Парафраз, матыў, далёкае пазвякванне азiяцкiх эталонаў. Акты Джыота цi Рубенса абапiраюцца на генiй адкрыцця, агалення. Яны - акт захаплення прыгажосцю i гармонiяй прыроды. У сучасным мастацтве цела i эротыка - гэта форма апiсання. Але ж таксама i агалення. Мастацтва малявання цела цi выяўлення эратычных перажыванняў у заходняй культуры - гэта, аднак жа, адкрыванне чалавека, рэфлексiя над ягонай душой. Тут, убачыўшы акт, я мела ўражанне, што Дзмiтрый пазасланяў усё. Закрыў. I толькi дасведчаныя, уведзеныя ў таямнiцу, такiя, як Яна, умеюць паразумецца ў вузкiм коле знаўцаў. Як у секце, тайным таварыстве цi ложы. Абое яны прадставiлi мне сёння фрагмент гэтага закрытага свету. Але толькi дзеля таго, каб я з пыхай не ставiлася да iх плыткай i прымiтыўнай эстэтыкi. Каб не заносiлася, не задавалася, каб не фiгуравалася сваёй вышэйшасцю. Паказалi мне рубчык таямнiцы толькi дзеля таго, каб я ўсвядомiла патрэбу цi хоць бы магчымасць гаварыць гэтай мовай, навучылася распазнаваць яе гучанне, адрознiваць граматыку i лад. Каб я ведала, што ёсць фразеалогiя, якая грунтуецца на iншай логiцы, дзе дэсыгнат, тое, што азначаецца, закрывае знак, а знак адкрывае толькi ўмоўную частку пазначанага.
