"Добра-ж, - падумала лiсiца. - Ня буду я дурнейшай за сваю мацi".
Дастала яна два рэшаты, усадзiла туды дзятлаву куму ды i пусьцiла рэшаты з крутой гары. Рэшаты разьехалiся ў бакi, а варона ўзьнялася i паляцела на дрэва.
ХВАСТЫ
Быў такi час на зямлi, калi зьвяры ня мелi хвастоў. Заязь страшэнна дакучала iм: абаранiцца зьвяры ня мелi чым. I вось аднойчы ад ляснога цара выйшаў загад, каб зьвяры йшлi хвасты атрымлiваць. Пайшлi ганцы ўва ўсе канцы з пушчаў, лясоў i палёў склiкаць зьвяроў. Паведамiлi ваўка, лiсiцу, кунiцу, пабудзiлi й мядзьведзя ў яго бярлозе.
- Добра, - кажа Мiшка: - я зараз прыйду, адно загляну да старое лiпы, цi не знайду там чаго пасьнедаць.
Запраўды, у дуплё старое лiпы дзiкiя пчолы нанасiлi шмат мёду. Стаў Мiшка ламаць дуплё ды выграбаць мёд. Пчолы жалiлi яго, але ён не зважаў на гэта, заграбаў мёд i пчол i парахню, што прыстала да мёду, еў усё ды толькi мармытаў ад асалоды. Наеўшыся, ён ужо хацеў iсьцi на сходку, аж глянуў, што шэрсьць уся выпацкана ў мёд ды парахню.
- Не, - падумаў Мiшка, - у такiм гарнiтуры йсьцi на сходку нельга. - Сеў ён i пачаў вылiзваць сабе бруха. А сонейка так добра грэла, што Мiшка разамлеў i не заўважыў, як моцна заснуў.
Тымчасам на сходку ўжо сталi зьбiрацца зьвяры. Першай прыбегла лiсiца й выбрала сабе самы прыгожы пушысты хвост. Потым - кунiца, вавёрка. Бык выбраў сабе хвост зь мяцёлкай на канцы, конь - з даўгiмi валасамi, каб лепш было змагацца з мухамi ды аваднямi. Падбег i зайчык, але, пачуўшы страшэнны гармiдар, спалохаўся ды схаваўся ў кусты; сядзеў там, пакуль усе зьвяры разыйшлiся i ў лесе стала цiха. Вылез зайчык з кустоў i нясьмела падыйшоў да ляснога цара.
- Дзе-ж ты быў - кажа цар, - то-ж усе хвасты ўжо разабралi, астаўся толькi адзiн маленькi.
- То-ж такi мне й трэба - узрадаваўся зайчык. - даўгi хвост толькi перашкаджаў-бы мне ад ваўкоў ды сабак уцякаць, а гэты будзе якраз.
Фарсiста прычапiў зайчык свой хвост i весела паскакаў.
А тымчасам прачнуўся й мядзьведзь i раптам успомнiў, што ён мусiў iсьцi на сход. Глянуў, а сонца ўжо зусiм над лесам павiсла. З усiх ног кiнуўся Мiшка бегчы. Бег, бег, аж засопся. Але ў тым месцы, дзе была сходка, ужо нiкога ня было.
- Што-ж мне цяпер рабiць, - думае мядзьведзь - усе будуць мець хвасты, адзiн я застануся без хваста. - Гэтак iдзе ён злосны, аж бачыць на пяньку барсук пакручваецца i ўсё на свой прыгожы хвост глядзiць.
- Паслухай, барсуча, - кажа мядзьведзь, - нашто табе такi вялiкi хвост? Аддай мне хоць палавiну.
- Што ты? - кажа барсук - як-жа можна? То-ж увесь фасон прападзе.
- Не дасi, - сказаў мядзьведзь ды палажыў лапу барсуку на голаву, - не дасi па дабру, дык сiлай вазьму.
- Ня дам - крыкнуў барсук, ды як рвануўся, дык i вырваўся. Але ў мядзьведзя ў лапе засталася доўгая паласа барсуковае скуры. Адарваў мядзьведзь кавалак гэтае скуры, прычапiў сабе, дзе павiнен быць хвост, ды пайшоў даядаць мёд. А барсук бег, бег, дзе нi схаваецца, усё яму здаецца, што мядзьведзь усьлед тупае. Урэшце выкапаў ён глыбокую нару, залез у яе й сядзеў там цэлыя днi. Толькi калi месяц узыйходзiў над лесам, вылазiў ён пашукаць чаго-колечы зьесьцi. Там у нары ў барсука дзецi нарадзiлiся. I вось аднойчы недалёка ад гэтае нары бегла лiсiца. Чуе яна, што нешта пiшчыць. Глянула яна на дрэвы, агледзела ўсе кусты - нiчога няма. Прыслухалася лiсiца i здалося ёй, што нешта пiшчыць пад зямлёй. Глядзiць, аж нара. Палезла лiсiца ў нару, аж там барсук.
- Што гэта табе, барсуча, наверсе цесна стала, што ты пад зямлю залез?
- А так, цесна. - Ды расказаў лiсiцы, як мядзьведзь хацеў забраць у яго хвост. Выслухала лiсiца, хiтра засьмяялася ды кажа:
- Хлусiш ты, барсук. Ня веру я твайму нiводнаму слову.
- Ня верыш, дык я цябе пераканаю. - I вылез з нары. Праўда, лiсiца пабачыла, што ў барсука ад галавы праз усю сьпiну белая паласа. Паверыла лiсiца й не на жарт спалохалася.
- Што-ж, - падумала яна - калi ён хацеў забраць барсукоў хвост, дык мой-жа прыгажэйшы. - I пабегла шукаць сабе сховiшча. Але дзе яна нi хавалася, усё ёй здавалася, што мядзьведзь яе знойдзе. Гэтак прабегала яна ўсю ноч i не магла супакоiцца. А пад ранiцу, як i барсук, выкапала сабе глыбокую нару, залезла ў яе, накрылася сваiм прыгожым пушыстым цёплым хвастом i спакойна заснула.
РАКАЎ ГНЕЎ
Загневаўся рак на Бога.
- Дрэнны лёс прызначыў мне Бог, - кажа ён - цэлы век на цёмным дне поўзаць мне суджана; нi сьвету, нi цяпла, нi радасьцi, нi вясёласьцi.
Запоўз рак у цёмную нару i сказаў:
- Лепш памру я тут, а назад ня вылезу.
I сказаў Бог Сонцу, каб яно ўгаварыла рака.
Блiснула сонейка сваiмi коскамi сьвету й прамовiла:
- Рача, рача, ня гневайся! Усiм Бог прызначыў жыцьцёвую дарогу. Вось бачыш, рача: мiльёны гадоў хаджу я тэй самай дарогай i кажны год пасылаю на зямлю аднолькавую колькасьць цяпла й сьвятла. Кажны год бывае сьцюдзёная зiма, а па зiме прыходзiць радасная вясна й лецейка. Кажнаму суджана цярпець Бяду й Нядолю, але кажнага суцяшае Радасьць i Ўцеха. Адпусьцiся-ж рача, ня гневайся!
- Тваё сьвятло да мяне амаль не даходзiць, - сказаў рак i ня вылез з нары.
Паслаў Бог ластаўку прасiць рака.
- Рача, рача, ня гневайся! - прашчабятала ластаўка. - Кажнага ў жыцьцi спатыкаюць Бяда й Нядоля. Вось хоць-бы ўзяць i маё жыцьцё. Маленькая й безбаронная я птушачка. I кот i навет мыш-кажан мяне загрызьцi могуць, i ястраб i варона заклююць, i навет верабей зь мяне назьдзекуецца. А як дзетак сваiх гадую! Зьлепiш гэта гнязьдзечка дзесь пад страхою. Добра, калi добрыя дзецi будуць у гаспадара, тады я вывяду сваiх дзетак. Але часта бываюць i распусьнiкi i споруць палкамi маё гнязьдзечка, i дзетак маiх зьнiшчаць. Вось i плач усё жыцьцё па дзетках сваiх. А колькi нас гiне, калi мы пералятаем на зiму ў цёплыя краiны! Богу аднаму ведама.
- Ты маеш волю i ведаеш сьвет, - сказаў рак i яшчэ далей пацiснуўся ў нару.
Паслаў Бог дрэва.
- Рача, рача. Ня гневайся! - сказала пахiлая вярбiна. - Няма больш бяздольнага жыцьця, як маё жыцьцё. Сам ты бачыш, якi лёс мне Бог прызначыў. Вось стаю я на беразе рэчкi цэлае жыцьцё. Вада агольвае карэньнi мае, вецер зрывае лiсты мае. Пастушкi абразаюць мае галiнкi. Узiмку ўся я ледзянею ад холаду. А рэчка ня мае лiтасьцi i вось падмые яна мае карэньнi, i халодная вада пахавае маё цела.
- Але ты можаш аглядаць Божы сьвет, - сказаў рак i з нары ня вылез.
Сказаў Бог каню, каб ён перапрасiў рака.
Падыйшоў худы конь да рэчкi, страсянуў грываю ды сумна апусьцiў галаву:
- Рача, рача, - прамовiў ён: - што ты ўздумаў? Памiраць хочаш? Ты думаеш, што маё жыцьцё лепшае за тваё? Паглядзi на маё цела! Ты бачыш раны i гузы. Гэта ад хамута ды ад пабояў. Увесь век цягаю цяжары. А калi сiлы мне не хапае, дык яшчэ й палкамi падганяюць. Адзiная ўцеха, калi выдарыцца добры гаспадар, дык часам па шыi палопае, пахвалiць мяне за шчырую працу. I ўсё-ж такi я не хачу памiраць.
Высунуўся рак з вады й сказаў горасным голасам:
- Цябе хоць калi пашкадуюць, а мяне нiхто й нiколi, - i палез узноў у нару, яшчэ далей у яе пацiснуўся.
Паслаў Бог жыта.
Скланiла жыцейка свой каласок над рэчкаю ды прыемным галаском прамовiла:
- Рача, рача! Ня гневайся! Паслухай ды паглядзi на маё жыцьцё! Вось калi мае зярняткi кiдаюць у сырую зямлiцу, я пускаю чырвоненькi парасток. Радасна мне. Неўзабаве пышнаю, густою, зялёнаю руньню пакрываю я зямлiцу. Кажуць усе: - Вось харошая рунь, - i цешацца зь мяне. Ды нядоўга трывае мая ўцеха. Прыходзiць халодная восень. Мароз скуе грудзi зямлi. Па мне пачынаюць таптацца i нiшчыць: i хатняя жывёла, i дзiкiя зьвяры, i птушкi. Потым тоўсты пласт сьнегу закрывае мяне, i ўсю доўгую халодную зiму я замiраю.
Але зiма ня вечная. Прыходзiць цёплая вясна. Злазiць сьнег з палёў. Падымаецца сонейка й пасылае цяпло на зямлю. Вось зноў я абуджаюся да жыцьця. Зноў пакрываю зеленьню поле ды цягнуся ўгару да яснага сонейка. Церазь месяцаў два выплывае мой прыгожы каласок. Ён так радасна гайдаецца на сонцы i ўдыхае ў сябе сьвежае паветра. Яшчэ зь месяц, - i каласкi мае закрасуюць брылянцiстай красою. Але-ж падумай сабе, рача. Мусiць кажная радасьць зьмяняецца сумам. Налiваюцца мае каласкi поўным зернем. Хораша жаўцее нiва, а людзi з уцехаю глядзяць на мяне. I вось тады пачынаецца пакута мая.
Прыходзяць на поле жнеi. Зразаюць мае сьцеблi вострымi сярпамi, зьвязваюць у цесныя снапы, сушаць мяне на сонцы, а потым, навалiўшы на цяжкi воз, вязуць у гумно. Нядоўга я маю супакой у гумне. Пачынаюць мяне малацiць. Б'юць мяне, мятушаць, аддзяляюць мае косьцi ад цела. Потым веялкаю аддзеляць мае зярняткi i ссыпаюць у засек. Ды што-ж ты думаеш, канец маёй пакуце? Яна толькi пачынаецца. Насыпаюць гэта маiх зярнят у мяшкi й вязуць да млына i перацiраюць мяне на муку. Далей ужо каля мяне бярэцца гаспадыня, каб сьпячы з мукi смачны хлеб.
Вось мокну я, мокну ў дзяжы, кiсну я, кiсну; месяць мяне, перакiдаюць; потым, скачаўшы баханку, кiдаюць мяне ў напаленую да чырвана печ. Рача, рача! Цi-ж можаш ты сабе ўявiць тую пакуту, якую мне трэба цярпець у печы?
Ой, цяжка, ой, страшна. Ты гэтак нi разу не пакутваў. Тады толькi страшэнная боль усьцiшыцца, калi дастануць мяне зь печы i абальюць халоднай вадзiцаю.
