Ул яз-а; əйт-ə (пишет, говорит).
Множественное число
Без яз-а-быз; əйт-ə-без (пишем, говорим)
Сез яз-а-сыз; əйт-ə-сез (пишете, говорите)
Алар яз-а-лар; əйт-ə-лəр (пишут, говорят).
Единственное число
Мин ук(ы) — ый-м; эшл(ə) — и-м (я читаю, делаю)
Син ук(ы) — ый-сың; эшл(ə) — и-сең (читаешь, делаешь)
Ул ук(ы) — ый; эшл(ə) — и (читает, делает).
Множественное число
Без ук(ы) — ый-быз; эшл(ə) — и-без (читаем, делаем)
Сез ук(ы) — ый-сыз; эшл(ə) — и-сез (читаете, делаете)
Алар ук(ы) — ый-лар; эшл(ə) — и-лəр (читают, делают).
Задание 1. Переведите предложения.
Мансур заводта эшли. əлфия университетта укый. Кəрим диктант яза. Марат китап сорый. Газинур класста утыра. Галия класстан чыга. СӨмбел ария Җырлый. ГӨлшат шигырь (стихотворение) сӨйли. Халидə апа диктант тикшерə. Син бу китапны укыйсыңмы?
Без Җырлыйбыз. Син мəктəпкə барасың. Син диктант язасың. Мин Җырлыйм. Марат миңа əйтə. Мин аны тыңлыйм. Ул миңа карый. Без класста утырабыз. Син мəктəптəн чыгасың. Сез кҮп (много) белəсез.
Кечкенə бала яза. Зур бала Җырлый. Акыллы кызлар сӨйлилəр. Кəрим Җавап бирə. Балалар класстан чыгалар. Сез сорыйсызмы? Алар керəме? Без əйтəбезме? Син карыйсыңмы? Син аны белəсеңме? Син əнигə əйтəсеңме? Сез Галимə апаны белəсезме? Сез бу китапны укыйсызмы? Алар сезне белəме? Алар класста утыралармы? Директор сезгə əйтəме? Сез миңа ике китап бирəсезме? Ул безгə биш алма бирəме? Кечкенə кыз Җырлыймы?
Ну, а теперь поговорим по-татарски.
1. — Айрат, мəктəпкə барасыңмы?
— Барам.
— Мин дə барам. əйдə бергə (вместе) барабыз.
2. — ГӨлсинə, син белəсеңме, Рəшит Җырлый икəн (икəн — оказывается).
— Шулаймыни? (Разве?)
3. — Кызлар, класска керегез əле.
— Нигə? (Зачем?)
— Хəзер дəрес башлана. (Сейчас начнется урок).
4. — Алло, исəнмесез! МӨнирəне бирегез əле.
— Хəзер.
— МӨнирə, исəнме?
— Исəнме, Айсылу!
— МӨнирə, син безгə керəсеңме?
— Керəм.
— Рəхмəт.
5. — РӨстəм, син Җырлыйсыңмы?
— əйе, Җырлыйм.
— Җырла əле.
— Ярар.
6. — Ришат, Җавап бирəсеңме?
— əйе.
7. — Балалар, сез əйтəсезме?
— əйтəбез.
8. — Рашат, тактаны (доску) сӨрт əле.
— Хəзер.
— Рəхмəт.
9. — Нурия, тактага чык əле.
— Хəзер.
10. — Рəсимə, син бу китапны укыйсыңмы?
— əйе, Галия апа.
— Китап матурмы?
— Бик матур. Рəхмəт сезгə.
11. — Рəшидə, Мансур матур Җырлыймы?
— Бик матур Җырлый. Җырласын əле.
— Ярый, син аңа əйт.
— Ярый.
12. — Балалар, сез Өйдə эшлисезме?
— Эшлибез, апа.
13. — БҮген кем диктант яза?
— Без, Рəшидə апа.
14. — Син əйтəсеңме, Мансур?
— əйтəм.
15. — Мин əйтəм, син яз!
— Ярар.
16. — Мин язам, син тикшер!
— Ярый.
17. — Мин укыйм, син тыңла!
— Юк, мин укыйм, син тыңла!
18. — Син сора, мин əйтəм!
— Юк, син сора, мин əйтəм!
19. — Вəсилə, син тактага чык, Рамил язсын.
— Хəзер.
20. — Рушания, син сорыйсыңмы? Мин сорыйммы?
— Сез сорагыз.
— Ярый.
Настоящее время имеет аффиксы отрицания — ма/-мə, которые присоединяются к корню или основе. Рассмотрим это в схеме. Т. к. аффикс отрицания оканчивается на гласный и аффикс настоящего времени начинается на гласный, у первого — а/-ə выпадает (выпадащие звуки указаны в скобках):
Единственное число
Мин яз-м(а) — ый-м (я не пишу)
Син яз-м(а) — ый-сың (ты не пишешь)
Ул яз-м(а) — ый (он не пишет).
Множественное число
Без яз-м(а) — ый-быз (мы не пишем)
Сез яз-м(а) — ый-сыз (вы не пишете)
Алар яз-м(а) — ый-лар (они не пишут).
Единственное число
Мин əйт-м(ə) — и-м (я не говорю)
Син əйт-м(ə) — и-сең (ты не говоришь)
Ул əйт-м(ə) — и (он не говорит).
Множественное число
Без əйт-м(ə) — и-без (мы не говорим)
Сез əйт-м(ə) — и-сез (вы не говорите)
Алар əйт-м(ə) — и-лəр (они не говорят)
Вы заметили, наверное, что звуки — а/-ə из аффикса — ма/-мə выпадают и получается аффикс отрицания — м:
Единственное число
Мин язмыйм (əйтмим, укымыйм, эшлəмим);
Син язмыйсың (əйтмисең, укымыйсың, эшлəмисең);
Ул язмый (əйтми, укымый, эшлəми);
Множественное число
Без язмыйбыз (əйтмибез, укымыйбыз, эшлəмибез);
Сез язмыйсыз (əйтмисез, укымыйсыз, эшлəмисез);
Алар язмыйлар (əйтмилəр, укымыйлар, эшлəмилəр);
Теперь выполним упражнения.
Задание 2. Прочитайте и переведите.
1. Бала укый. — Бала укымый.
Кызлар язалар. — Кызлар язмыйлар.
Мин белəм. — Мин белмим.
Син əйт. — Син əйтмə.
Алар эшлилəр. — Алар эшлəмилəр.
Сез белəсез. — Сез белмисез.
Син кер. — Син кермə.
Мин əйтəм. — Мин əйтмим.
Син чык. — Син чыкма.
Без чыгабыз. — Без чыкмыйбыз.
Сез укыйсыз. — Сез укымыйсыз.
Алар сорыйлар. — Алар сорамыйлар.
Ул яза. — Ул язмый.
Мин чыгам. — Ул чыкмый.
2. Мин китап укыйм. Мин китап укымыйм. Мин диктант язам. Мин диктант язмыйм. Мин бҮлмəдəн (из комнаты) чыгам. Мин бҮлмəдəн чыкмыйм. Мин Җыр (песню) Җырлыйм. Мин Җыр Җырламыйм. Мин класста утырам. Мин класста утырмыйм. Мин сиңа əйтəм. Мин сиңа əйтмим.
Задание 3. Читайте по ролям. Переведите.
1. — Син Алмазны белəсеңме?
— Белмим.
2. — Ул Германиягə барамы?
— Бармый.
3. — Саша унынчы класста укыймы?
— Юк, ул унберенче сыйныфта (класста) укый.
4. — Син бəлеш (бялиш) яратасыңмы?
— Юк, яратмыйм, мин Өчпочмак яратам.
5. — Хəсəн абый, Мансур иртəгə кайтамы?
— Юк, иртəгə кайтмый, бҮген кайта.
6. — Бу партада Кəримə утырамы?
— Юк, Кəримə тҮгел, Айнур утыра.
7. — Укытучы бҮген сорыймы?
— Юк, сорамый, диктант язабыз.
8. — Марат, син безгə килмисеңме?
— БҮген килмим, иртəгə килəм.
9. — Мин ИлҺам Шакировны яратам. Ул бик матур Җырлый!
— ə мин Ринат ИбраҺимовны кҮбрəк яратам.
