Черный Кузьма
На беразе (на белорусском языке)
Кузьма Чорны
На беразе
I
Густы i мокры вецер гонiць сырыя i цяжкiя хмары; яны грузна плывуць, лезучы адна на другую, закрываюць сабою неба i сонца i робяць асеннi дзень шэрым i хмурным.
Часам спускаюцца яны нiзка i сеюць на мокрую зямлю дробны дождж-iмглу, а часам узнiмаюцца вышэй i, не вытрымаўшы сiлы ветру, разрываюцца i ачышчаюць бледную сiнь неба. Тады пакiдае iсцi дождж, i пачынае выглядаць сонца.
Ад яго свету белая пена быстрай i шумлiвай ад ветру ракi аддае жаўтавата-блiшчастым колерам.
Рака выйшла з сваiх берагоў.
Густая i каламутная ад асеннiх дажджоў вада ў ёй паднялася i залiла абодва берагi.
З быстрага размаху свайго кiдае яна на iх сваёю пенай, б'ецца аб купчастыя вяршалiны затопленых ёю кустоў алешнiку i крушыны i весела плюхае, бурлiць i шумiць...
У тым месцы, дзе канчаецца вада i пачынаецца жаўтавата-зялёны, пацямнеўшы бераг, стаiць прыкручаны к слупку новенькi невялiчкi паром. Ззаду за iм, блiжэй к сярэдзiне ракi, свецяцца ў вадзе жоўтыя дошкi-масткi, якiмi абложан бераг у тым месцы, дзе ў звычайны час прыстае паром. Цяпер, як паднялася вада, ён прыстае проста к зямлi i ходзiць паверх сваiх масткоў.
Направа, збоку - залiтыя вадою, асмаленыя пблi, на якiх трымаўся мост, спалены палякамi ў вайну. Паром ходзiць да часу, пакуль не будзе зроблен новы мост.
Процiў парома, у некалькi кроках ад вады прытулiлася к зямлi будка паромшчыка. Яна сплецена яшчэ ў канцы лета з бярозавых дубцоў. Лiсце на iх пажоўкла i пасохла i цяпер шумiць на ветры цiха i нудна.
Вакол будкi - скошаны ўлетку поплаў, сям-там чарнеюць на iм нiзкiя купiны, атава збiта быдлам i пацямнела.
Па ёй задумёна i важна спацыруюць вароны; месцамi зямля ад iх, на вялiкi абшар, чарнее жывымi купiнкамi. Як пачынае свяцiць сонца, яны ўзнiмаюцца i, весела крычучы, нiзка кружацца над зямлёю.
На той бок ракi, на ўзгорку, сярод заворанага на зiму поля, вiдаць вёска Хартонаўка.
На гэты бок, не вельмi далёка - голы ўжо дубовы лес i пры iм, як клешч пры вялiкiм целе, - малады бярэзнiк.
На беразе пуста.
Адзiнокi паром трасецца на вадзе, шморгаючы аб пусты, звiты ў некалькi столак дрот, працягнуты цераз рэчку, з аднаго берага на другi. Каля будкi валяецца некалькi паленняў дроў, куча лому i каля яе патухшае вогнiшча...
Паромшчык Амелька Вiлач не вылазiць з свае будкi - рад, што перавозiць некага: гэтакаю пагодаю мала хто ездзiць i ходзiць.
Яму пяцьдзесят год. Цвёрдыя вусы яго канцамi сваiмi растуць унiз i закрываюць рот. Мяккая, махнаценькая "папоўская" шапка яго заўсёды ссунута на патылiцу, адкрываючы шырокi лоб i даючы твару яго такi выгляд, як бы ён на доўгi час збiраецца падняць сваю галаву ўгару i чорнымi вачыма сваiмi пiльна ўглядацца ва ўсё тое, што робiцца вакол.
Нiзка стрыжаныя валасы яго каля вушэй чуць-чуць серабрацца сiвiзной.
На iм кароткая цвёрдая жакетка з тоўстага гаспадарчага сукна, саматканыя порткi з вузкiмi чорнымi палоскамi, уздоўж па шэрым, i боты з нiзенькiмi халявамi i падковамi.
Сягоння ён вясёлы.
Атрымаўшы ўчора ў iспалкоме месячную пенсiю за сваю службу пры пароме, ён начаваў гэтую ноч дома - у вёсцы, на той бок лесу, вёрст дзве ад парому.
Прыйшоў ён сюды ранiцаю, як яшчэ было цёмна, i свайго васемнаццацiгадовага сына Мiхася, якi быў пры пароме замест яго, застаў стаячым пры самай вадзе.
- Ты чаго ў будку не лезеш? - запытаў ён яго.
- Толькi што прыйшоў, - адказаў той весела.
- А дзе ж ты быў?
- На тым баку, у Хартонаўцы.
- Чаго?!
- Там камсамольцы нашы спектакль ставiлi, iшлi вечарам, я iх перавёз i сам пайшоў з iмi.
- А паром на каго пакiнуў?!
У голасе бацькi пачуўся нейкi страх.
- Нi на каго. Прывязаў на тым боку i пайшоў. Якi тут чорт, думаю сабе, паедзе гэтакiм лiхалеццем.
- I нiчога?
- Мусiць, нiчога. Як пакiнуў - так i застаў.
- Добра, што каго чорт не нагнаў, - сказаў Амелька ўжо весела. - А дзе ж больш хлопцы?
- Там начуюць.
- Вось ты, чорт яго бяры, - загаварыў Амелька ўжо зусiм развесялiўшыся, - пакiнуў ды i пайшоў. Адвага. Я б нiколi не адважыўся. Ну, iдзi дамоў, - закончыў ён цiшэй.
Мiхась паглядзеў на свае мокрыя боты, падцягнуў вышэй халявы i пайшоў паволi к лесу, а Амелька, зiрнуўшы на той бераг i апрача туману нiчога там не ўбачыўшы, палез у сваю будку.
I з таго самага моманту аж дагэтуль нiхто тут не ездзiў.
Толькi ў гадзiн восем ранiцы прыйшлося перавозiць камсамольцаў - усё суседнiх хлапцоў з свае вёскi.
Яны, паставiўшы спектакль, начавалi ў Хартонаўцы i iшлi дамоў.
Яшчэ здалёк Амельку пачулiся вясёлыя песнi i крык:
- Мiхась, э-ээ!.. Рыла суконнае, перавозь!.. О-о-э-э!..
Амелька выскачыў з будкi i стаў адвязваць паром. Мокрая, раскудзеленая вяроўка не развязвалася, i хлопцы нецярплiва крычалi:
- Скарэй, а то ўто-о-о-пiм! Заснуў!.. Гэ-эй!..
- Успееце, чорт вас не возьме, - сярдзiта i весела гукнуў iм Амелька.
- А, дзядзька Амяльян! - пачуўся крык з таго берага. - Скарэй, дзядзька, не марудзь!
- Скiнь порткi, дык будзеш вё-о-орткi, - весела, са смехам гукнуў другi голас.
Хлопцы крычалi, часам апошнiя словы прыспеўвалi. Звонкiя галасы iх рэзалi паветра i глушылi шум ветру i вады.
Амелька ўпёрся нагамi ў паром i пачаў перабiраць рукамi мокры дрот. Паром, цiха паскрыпваючы, загойдаўся на вадзе i папоўз цераз раку.
Зразу Амельку абвеяла мокрым ветрам. Ён зажмурыў вочы, ад чаго твар яго прыняў выгляд такi, як бы Амелька к нечаму прыслухоўваецца...
Яшчэ не падплыў ён к берагу, як вясёлыя камсамольцы пачалi скакаць на паром.
- Паволi, - крычаў Амелька, - патопiцеся, дурнi, чаго вас дрэнчыць!
- Назад! - закрычалi яму ў адказ хлопцы.
Паром яшчэ не прыстаў к берагу, а яны ўжо ўсе былi на iм. Некалькi рук, адапхнуўшы Амельку, замiтусiлiся на мокрым дроце. Паром быстра, так, як нiколi, пайшоў к берагу.
- Вось чэрцi, - сказаў Амелька, - усё роўна, як лукавы iх падмывае. Чаго вы гэтакiя вясёлыя?
- А чаго плакаць, - адказаў яму смуглы Мiколка, сын яго суседа Кастуся, - на свеце няма чаго плакаць...
I, пачакаўшы з хвiлiнку, закончыў:
- Каб, здаецца, трохi цяплейшая вада, дык так бы плюхнуўся i паплыў бы процi вады.
- I ўтапiўся б, - сказаў Амелька.
- Не ўтапiўся б, - адказаў рашуча Мiколка.
Паром падплыў к берагу. На зямлi рабiлася святлей - на небе пачала расплывацца светлая лапiна: гэта сонца хацела прабiцца скрозь хмары.
Хлопцы пасаскаквалi з парома. Мiколка прыкруцiў яго к слупку, i ўсе пачалi бiць рукамi аб полы свае адзежы - ад сырасцi i халоднага, мокрага дроту памерзлi рукi.
Амелька праверыў, цi добра Мiколка прывязаў паром, i хацеў ужо лезцi ў сваю будку, але хлопцы, як бы згаварыўшыся, схвацiлi яго за рукi i, зрабiўшы кола, усе гуртам закружылiся.
- Пусцiце, д'яблы, - крычаў Амелька, - знайшлi таварыша!
Але хлопцы зналi вясёлы гумар Амелькi. Зналi, што часта ён сам, схвацiўшы дзе-небудзь на iгрышчы дзяўчыну, пускаўся з ёю ў скокi.
I яны яшчэ мацней закружылiся i зачмокалi нагамi па мокрай зямлi.
Сонца весела пячэ,
Цераз мост вада цячэ,
стараючыся пападаць у такт нагамi, загукаў Мiколка вясёлую песню. Гурт здаровых галасоў зычна хвацiў далей:
Пад вадою мост дрыжыць,
Па вадзе Мiхал бяжыць!
Старога Амельку раптоўна ахвацiла буйная вясёласць. Ён бачыў, як хлопцы спрытна ўзляталi ўгару, ускiдалi махам галавы з вачэй свае доўгiя валасы i шчабяталi песню. А мокры i жывы вецер весела свiстаў у вушы i вочы.
I ўжо не спрачаючыся, а з ахвотаю, ён дробна затупаў нагамi, махнуў галавою, каб скiнуць з яе шапку, i, стараючыся не адставаць ад хлапцоў, загукаў разам з iмi:
Ой, куды цябе нясе?!
Згiнеш ў рэчцы-паласе.
Разгулялася вада,
Чаго прэ цябе бяда?!
Далей Амелька не знаў слоў песнi i, кружачыся, выкрыкваў толькi адны галосныя зыкi:
- О-а, о-а, о-а-о!
А хлопцы не пакiдалi:
Не загiну я ў вадзе:
На той бок, у слабадзе
Жджэ дзяўчыначка мяне
- Дык цi ж можна згiнуць мне!
- Капут! - крыкнуў адрывiста Мiколка, пускаючы рукi.
Кола раскiдалася, i хлопцы пачалi выцiраць рукавамi пот з зачырванеўшых твараў.
- Ой, замарылi, д'яблы, - сказаў, моцна сапучы, Амелька.
- Давай, дзядзька, яшчэ пагрэемся, - смеючыся, сказаў Мiколка.
- Хай яго агонь спалiць, дайце адсапцiся, - адказаў Амелька i моцна дыхнуў.
- Калi так, дык марш, - сказаў адзiн з хлапцоў, - можа, дзядзька, маеш што дамоў перадаць?
- Я толькi што сам з дому.
- Ну, дык аставайся здароў! - закрычалi хлопцы.
- Пабольш скачы - весялейшы будзеш, - пачуўся яшчэ адзiн голас.
- Не маракуй, што пакруцiлi, - пачуў яшчэ Амелька адзiн голас.
На апошнiя словы ён аглянуўся на хлапцоў i весела, ласкава зарагатаў iм услед:
- А каб вас паляруш, каб вас!
Хлопцы пайшлi к лесу, а Амелька астаўся адзiн на беразе. Ён трохi патупаў на адным месцы, паглядзеў на неба.
Там вецер нагнаў цэлыя шэрагi хмар, збiў iх у адну густую цёмную масу i закрыў ёю светлую лапiну ад сонца. На зямлi зрабiлася цёмна i нудна. Здавалася, што мокрыя лагчынкi кругом на поплаве больш яшчэ сталi выпускаць з сябе густога i белага, як малако, туману.
