Пiльна i падрабязкова разгледзеўшы ўсё гэта, Амелька палез у сваю будку i, лежачы там на саломе пад кажухом, да самага паўдня думаў розныя вясёлыя думы.
II
Па паўднi к парому зноў прыйшоў Мiхась.
Амелька сядзеў ужо на зямлi пры раскладзеным вогнiшчы i пёк на ражэнчыку сала.
- Ты чаго? - запытаў ён Мiхася.
- Нiчога, - адказаў Мiхась, - на поле гэтакаю пагодаю не выедзеш, дома работы няма, пайду, думаю, сюды, панюхаю ветру.
- Панюхай, - сказаў, смеючыся, Амелька. Яму было смешна з таго, што сказаў Мiхась.
- Хочаш? - працягнуў ён сыну сала.
- Не, - адказаў той.
Амелька пачаў есцi, а Мiхась, абапёршыся на локаць, расцягнуўся па сухiм месцы каля будкi i, паплёўваючы на зямлю, стаў глядзець некуды паверх вады.
На зямлi зноў рабiлася святлей. Вецер зганяў хмары ў адно месца, на паўночную старану неба; яны, ужо лёгкiя i паслушныя, паднiмалiся высока i быстра плылi, ачышчаючы палiняўшае неба. Туман пачаў знiкаць, i на той бок рэчкi выразней стала вырысоўвацца вёска Хартонаўка. Рака плюхала так, як i раней, але вада ў ёй пачала фарбавацца ў ясныя, блiшчастыя колеры.
Мiхась маўчлiва i быстра падняўся з зямлi, не аглядаючыся вакол, падышоў к вадзе i стаў так, як i раней, глядзець паверх яе.
- Што разглядаеш? - запытаў сына Амелька.
Мiхась маўчаў.
- Аб чым думаеш? - запытаў зноў Амелька, памаўчаўшы.
- Не ведаю i сам. Нечага хочацца.
- Чаго?
- Кажу, што не ведаю.
Мiхась пакiнуў глядзець цераз рэчку i падышоў к бацьку.
- Вось так, - загаварыў ён, - часам паглядзiш на ваду, на хмары, паходзiш па полi на ветры, i захочацца нечага. Каб той, здаецца, аэраплан, дык узняўся б на доўгi час i лятаў бы, каб вецер свiстаў у вочы i вушы. Эх, няма лодкi, паплыў бы процi вады.
- Ага, узяло, - у сваю чаргу загаварыў Амелька, - i са мною гэта часта бывае. Узяў бы тады, здаецца, у кузнi молат i лупiў бы з усiх сiл па кавадле. Эх, сколькi сiлы ў нашага брата!
Амелька набраў поўныя грудзi паветра i дыхнуў.
- Вось жывём, - загаварыў ён далей, увесь ахоплены наплывам нейкiх новых думак, - зямля вялiкая, колькi на ёй усяго ёсць, а мы, апрача свае вёскi ды гэтага лесу, нiчога больш не бачым. Жывём неяк, як той поп кажа, па-божаму, на адным месцы, хоць сiлы ў нас многа.
- Знаеш, - сказаў Мiхась, - пайду я ў флот, зраблюся матросам. Запiшуся ў камсамол i пайду. Нашто, каб сiла прападала дарэмна; буду тут марнаваць сябе адно.
- Як хочаш. Не малы ўжо, - сказаў Амелька.
Амелька быў увесь, таксама як i Мiхась, ахоплен нейкаю вольнаю сiлай на зямлi было так шумна i весела.
- Пайду, - сказаў Мiхась i неяк задумёна прыбавiў: - Весела iсцi лесам. Дома там нейкi сход будзе вечарам, трэба быць.
Ён зняў з галавы шапку, паправiў валасы i пайшоў паволi, углядаючыся ў зямлю i як бы што думаючы. Шырокi i кароткi, без каўняра, кажушок на iм развяваўся на ветры.
Амельку абхапiлi думы.
"Вось астаўся адзiн на пустым беразе, - кружылася ў яго галаве, астаўся адзiн, i нiхто не бачыць i не ведае, дзе я i што раблю. Колькi людзей на свеце, i ўсякi па сабе. Схованы адзiн ад другога па вёсках, лясах. Не можа чалавек бачыць таго, што робiцца нават за дзесяць вёрст, не то што каб угледзеў ён усю зямлю сваю. Не бачыць ён яе, бачыць усяго маленькi кусочак пад нагамi сваiмi".
"Не бачыць, а знае яе, - выплыла другая думка, - ведае, дзе што на ёй. Без абмылкi патрапiць, куды хоча. А можа калi-небудзь выдумае што-небудзь такое, на чым паднiмецца так, што ўбачыць усю зямлю, як бачыць сонца. Пэўна, што некалi, можа нават скора, будзе гэта.
Хай iдзе Мiхась, куды хоча, - думаў ён далей. - Нiколi не трэба станавiцца чалавеку на дарозе, калi ён чаго шукае. Шукаючы i хочучы, усё знойдзеш. Хто шукае разумнага - таму памажы.
Але цi разумнага шукае Мiхась?
Загаварылi многiя цяпер па-новаму. Многа iх з'явiлася i зусiм новых. Павярнулi ўсё жыццё, пакiнулi багатую спадчыну мiнулага".
I тут у Амелькi блiснула новая думка-пытанне:
"Чаго гэтыя, новыя людзi заўсёды так радасны, такiя вясёлыя?!
Значыць, у жыццi яны бачаць нейкую радасць, нейкае няшчасце. Знаюць яны кожны крок свайго жыцця...
Iдзi, Мiхась", - думаў далей Амелька.
За Дунаем стаiць хатачка-а-а...
перарваў яго думкi высокi чысты голас. Спяваў чалавек, паволi пад'язджаючы к парому.
Не кажучы нi слова, Амелька ўзяў каня за обраць, узвёў на паром, якi i пагнаў прывычнаю рукою к другому берагу.
Там, узяўшы грошы за перавоз i даўшы чалавеку квiтанцыю, паволi паплыў назад.
Чалавек не сказаў нiводнага слова, а толькi, ад'язджаючы, кiўнуў галавою i з нейкаю задуменнасцю ў голасе зноў заспяваў.
"Вось праехаў чалавек, - думаў Амелька, - невядома, адкуль i хто i пра што ён думае. Колькi ў гэты момант думак на зямлi?! I ўсякая думка аб тым, каб як найлепей зрабiць дзела гэтага моманту. I аднак, нягледзячы на гэта, чалавек увесь час мучыцца на зямлi. А гэтыя, новыя камунiсты, суседнiя мае хлапцы-камсамольцы, заўсёды вясёлыя, знайшлi, мусiць, дарогу к гэтай радасцi..."
Амелька адплыў на сярэдзiну ракi, прыпынiўся i стаў глядзець на ваду.
Яна ўжо не пенiлася i не шумела так моцна, як раней, бо сцiх вецер; яна адлiвала чырванню, бо празрыста свяцiла сонца. Яно ўжо было на захадзе, i свет яго быў чырвоны. Неба ачысцiлася ад хмар.
Амелька паглядзеў, як паволi, але заметна, супакойвалася вада, i ў звязку з гэтым у яго выплыла новая пастаронняя думка:
"А чалавек некалi ўзварушыць сабе на карысць усю зямлю, так, як вецер ваду. Чалавек моцны. Каб яго сiлы не растрачвалiся на тое непатрэбнае, што дагэтуль вядзецца на зямлi, не тое б можна было бачыць цяпер у жыццi...
Што б з чалавекам нi зрабiлася, нiдзе ён не дзенецца з свае зямлi. Уся зямля, кожны яе кусочак адналькова родны чалавеку".
Думкi ў Амелькi выплывалi адна за другою. Ён не мог улавiць нi пачаткаў, нi канцоў iх. Але ўсе яны зводзiлiся к таму, што людзi, злучыўшыся ў адну вялiкую сям'ю, зробяць на сваёй зямлi нешта такое, што будзе большае па сваёй сiле за самую зямлю. Вялiкае дзела робяць яны.
Корань гэтай думкi ён пачуў раз у павятовым горадзе ад аднаго прамоўцы на лекцыi для сялян.
- Усе тыя, што самi працуюць, - гаварыў прамоўца, - злучыўшыся пад сцягам камунiзма, арганiзуюць вялiкую сiлу, якая знiшчыць усё тое, ад чаго так мучыцца, жывучы, чалавек...
Амелька думаў i глядзеў вакол.
На той бок рэчкi, недалёка ад вёскi Хартонаўкi, выехаў араць чалавек. Яго каравая, цёмная фiгура здавалася здалёк куском той самай зямлi, па якой ён ходзiць.
- Пайду, пагавару з чалавекам, - сказаў сам сабе Амелька, - а то яшчэ здзiчэю тут адзiн.
Над апошнiмi сваiмi словамi ён неяк хмурна ўсмiхнуўся.
Паволi, як бы раздумваючы, цi варт плысцi, папоўз паром назад к берагу. Амелька, утомлены думкамi, вяла перабiраў рукамi дрот.
Выйшаўшы на бераг, ён зразу размеранымi крокамi пайшоў к аратаму. Той, ласкава пакрыкваючы на свайго конiка, паволi iшоў за плугам, неглыбока заворваючы ржышча на зiму.
Ён быў у доўгiм, парыжэўшым ад старасцi халаце, няроўна абарваным унiзе; доўгiя валасы яго закрывалi вушы. Каравыя рукi яго ўспiралiся на плуг, i, каб не ён сам тут, можна было падумаць, што гэта якi-небудзь корч, нядаўна выцягнуты з зямлi. Босымi нагамi ён цiха ступаў па мяккай чорнай зямлi.
Гэта быў Амелькаў знаёмы.
- Здароў, брат, - сказаў Амелька, падыходзячы блiзка.
- Здароў! - адказаў той, прыпыняючыся.
- Позна, браце, араць выехаў.
- От... распагодзiлася, - загаварыў араты, - дык я думаю сабе, выеду хоць ад меж адбяру, усё хлопцу будзе заўтра лягчэй. Але як выпагадзiлася, панiзiў ён голас, - цёпла, весела.
У гэтых словах - "цёпла, весела" - чулася нейкая радасць чалавека, якi бачыць сонца i светлую ад яго зямлю.
- Добра арэцца? - запытаў Амелька, каб як-небудзь разгаварыцца.
- Добра, - адказаў чалавек i, глянуўшы ў разору, прыбавiў: - Люблю я, браце, араць. Ходзiш сабе босы па мяккай разоры, i здаецца табе, што зямля ў цябе ўлазiць.
- А хiба гэта добра?
- Ну, а што, браце. Чалавек адарваўся ад зямлi - прапаў...
- А дзе ж ён можа дзецца з зямлi? - сказаў Амелька. - Усё роўна нiкуды з яе не зыйдзеш, каб i хацеў. На ёй астанешся.
Чалавек пацiснуў плячыма, бо не знайшоў адказу.
А Амелька пачуў думку, выказаную чалавекам. Гэта думка ўвесь час у яго самога была ў галаве. I яму стала весела. I ўсе яго думкi, як бы зрабiўшы сваё дзела, знiклi, пакiнуўшы нейкае лёгкае i бадзёрае пачуццё ў грудзях.
- Дай, браце, я прайду зараз вакол, - сказаў Амелька, беручыся за плуг, - даўно ўжо не араў.
- Прайдзi сабе, - сказаў чалавек i, махнуўшы пугай на каня, цiха гукнуў: - Но!..
Амелька пайшоў за плугам па паласе. Падняўся на гору, мiнуў яе i спусцiўся ўнiз, дзе пачынаўся невялiчкi паплавец i на iм рэдкiя кусты.
К яму, па калючым iржышчы, босы i ў адной кароткай кашульцы, падкасаны, быстра бег хлопчык гадоў трынаццацi.
- А дзе тата? - запытаў ён, трохi спалохаўшыся.
- Там, за горкаю, - адказаў Амелька.
Хлопчык пазнаў Амельку i загаварыў быстра, глытаючы словы:
- А я бягу, гляджу - здаецца, не тата. Ажно ж гэта вы, дзядзька Амелька. Дайце адно мне.
Амелька перадаў плуг хлопчыку, i той, трохi блытаючыся па разоры нагамi, пайшоў, сваiмi дзiцячымi тоненькiмi рукамi дзержачыся за плуг i пакiроўваючы яго верна, так, як i трэба.
