Черный Кузьма
Пошукi будучынi (на белорусском языке)
Кузьма Чорны
Пошукi будучынi
Раман у дзвюх частках
ПЕРШАЯ ЧАСТКА
УКРАДЗЕНАЕ МАЛЕНСТВА
Пладзецеся i размножвайцеся,
i напаўняйце зямлю...
Бiблiя - "Кнiга быцця".
I
Той дзень быў цiхi, хмурны, сухi i цёплы. Стаяў верасень месяц. I даўно гэта было. Час быў такi, што нашы бацькi былi на вайне. Iшла вайна з немцамi 1914-1918 гадоў. Усе мы былi або малыя, або самыя зялёныя падросткi. Асеннi дзень ужо хiлiўся да вечара свайго. Мы былi ў полi. Тыя гады прымусiлi нас змалку дзён прывучвацца да плуга i касы, да пiлы i сякеры, да гэбля i долата, да молата i кавадла. Гэтае начынне i прыладдзе, па якiм яшчэ нядаўна хадзiлi бацькавы рукi, было яшчэ i цяжкае i вялiкае кожнаму з нас, але ў той меры, у якой iшоў час, усё больш звыкласць, як светлы ратунак, прыходзiла да нас, i, тыдзень за тыднем, месяц за месяцам, сталася так, што дзесяцiгоднiя дзяўчаткi жалi жыта, дванаццацiгоднiя хлапчукi аралi як мае быць, а пятнаццацiгоднiя самi вялi гаспадарку, кармiлi сем'i працай сваiх рук, ведалi, дзе, што i як сеяць, умелi зрабiць новы панарад i драбiны i давалi слушныя заўвагi кавалю, калi той не так як трэба нацягваў шыну на кола. Шаснаццацiгоднiя хлопцы хадзiлi па пiлоўцы, а семнаццацiгоднiя пачыналi пераймаць цяслярства.
Пакуль змеркне, кожны з нас стараўся ўправiцца з работаю. Унь на самым крайнiм палетку ходзiць за плугам чатырнаццацiгодняя Волечка Нявадавых. Сам Нявада больш як паўгода не шле пiсем з вайны. Волеччын голас, калi яна паганяла каня, чуўся па полi круглы дзень. Сама яна даволi рослая, i ранняя праца выраўняла яе, твар абветрыўся, рукi папрутчэлi i паходка стала цвёрдай. Асмугласць ляжала на яе шчоках, i босыя ногi не баялiся ржэўя. Подых восенi цiхай задумёнасцю клаўся на поле, i ўдалечынi сiняя iстужка лясоў здавалася разасланай цераз усю зямлю. Каржакаватая хвоя, якая расла на фоне лесу i далёка ад яго, здавалася рухавай: яна як бы iшла ў наш бок.
Дзень бадай-што ўжо канчаўся. Наша мястэчка стаяла ў лагчыне i ўжо ледзь вiдно было ў засцiлах першых прыцемкаў. Сярод поля бялелася роўная iстужка дарогi - гэта быў вялiкi стары шлях памiж усходам i захадам. Нам дзiўна было бачыць, што ён цяпер пусты. Яшчэ некалькi дзён назад тут дзень i ноч грукацелi выгнанскiя фурманкi. Тут праехалi польскiя сяляне, нашы гародненцы, беластачане, вiленцы i вiлейчане. Паабапал гэтай дарогi навыростала многа магiл i крыжоў. Усе днi далёкая артылерыйская кананада на той бок Баранавiч глуха аддавалася ў нашых прасторах i абуджвала ў нашых душах трывогу i няясныя чаканнi самага горшага.
Ужо Волечка Нявадавых кончыла работу i збiралася дадому. Сонца вiсела над яснай далечынёй за нашым мястэчкам. Усе бачылi, як Волечка стаяла тварам на захад i, прыклаўшы руку да лба, углядалася ўдалечыню. Што яна там бачыць? Усе заўважылi нейкi невялiкi рух пад тою адзiнокаю хвояй. Тры чалавечыя постацi, воз з канём. Добра вiдно было, што двое паволi iдуць полем да трэцяга, якi стаяў на шашы ля воза i трымаў каня. Ад шашы да хвоi зусiм недалёка. Неўзабаве мы бачылi, як двое селi на воз i нешта вельмi высока сядзелi на iм. Нешта было пад iмi на возе. Трэцi iшоў ззаду, а воз наблiжаўся да нас.
- Чаго глядзець, - сказала Волечка i рухава сабралася рушыць дадому. Я вельмi добра аж дагэтуль памятаю тыя яе словы: хiба яна магла тады падумаць, што гэта едзе на старой растрэсенай фурманцы яе лёс?..
Фурманка спынiлася на дарозе ў мястэчка, непадалёку ад Волечкi, якая ўжо выводзiла на тую ж дарогу свайго каня. Усё гэта было даволi дзiўнае. На старым, пазвязваным дротам i вяроўкамi возе стаяла зачыненая труна, на ёй, у задку воза, спiною к каню, сядзеў нейкi чалавек. Гэта была iстота, на якую мы глядзелi з непаразуменнем: вочы чырвоныя i прыпухлыя, позiрк вялы, твар спушчан унiз да грудзей, чалавек увесь сцiснуты, скамечаны. Чым больш мы прыглядалiся, тым больш здагадвалiся: гэта палонны немец. Ззаду за возам прыйшоў i канвойны расейскi салдат. Цяпер ён стаяў з вiнтоўкай пры канi i сказаў да Волечкi:
- Што гэта за мястэчка унь вiдно ў лагчыне?
- Сумлiчы, - адказала Волечка.
- А цi знойдзецца там, каб у каго пакласцi нанач гэтага немца?
- Дык дзiва што знойдзецца, - адказалi мы ўсе хорам, зацiкаўленыя тым, што ў нашым мястэчку будзе начаваць палонны немец.
- Ён хворы, - растлумачыў нам салдат. - Трэба даць яму паляжаць, а то ён не дойдзе да месца. I так дарогаю колькi разоў лажыўся каля дарогi. Унь пад той хваiнай у полi нешта гадзiн дзве ляжаў. Гэта добра, што гэты хлопец з возам якраз натрапiўся на дарозе. А то мне было хоць скачы каля яго. Не ўстае, дый годзе. А яшчэ далёка асталося мне яго канваiраваць.
- Але, добры iнтэрас! - з пратэстам у голасе i тоне абазваўся трэцi з гэтых людзей. Гэта быў хлапчук год шаснаццацi. З усяго вiдно было, што ён гаспадар каня i воза. Ён сядзеў на другiм канцы труны, у перадку воза, тварам к каню i спiною да немца, i трымаў у руках лейцы. - Табе трэба яго канваiраваць цi каб ён вылежваўся, а мне - вазiся з iм i вазi ў труне непахаванага бацьку. Табе добра, у цябе немец, чорт яго бяры, яны з гармат смалiлi па нашай вёсцы i нас у свет выгналi, а ў мяне хворы бацька ўчора памёр на дарозе, хворы i з дому выехаў, i мацi памерла на тым тыднi, пры дарозе пахована, i сястра памерла.
- Ну дык таго што было не вернеш. Давай падвязём яго ў мястэчка.
- Не павязу я яго! Пакуль не пахаваю бацькi - нiкога слухаць не буду! Я яго хацеў хаваць пад той хваiнай, а ты казаў, што паможаш мне дзе-небудзь тут пахаваць. Забыўся? Ну дык памагай.
- Дзе ў вас тут могiльнiк? - сказаў салдат у наш бок. Мы оступам стаялi каля гэтага растрыбушанага воза з труною. Ужо сонца вiсела на самым пункце свайго захаду: к вечару неба расчысцiлася, i восень нарадзiла ясноту хоць перад скананнем дня.
- Могiлкi унь, бярозы вiдны перад мястэчкам.
- Паедзем хаваць, - сказаў салдат.
Хлапчук закруцiў над канём канцамi лейцаў, пачаў нокаць i цмокаць. Конь раней угнуў галаву, рэбры пад яго скурай захадзiлi ходарам, ён зрушыў з месца воз, салдат пайшоў ззаду, за салдатам Волечка павяла свайго каня, якi цягнуў плуг на саначках, а следам мы - з коньмi, плугамi, баронамi. Хлапчук сядзеў у перадку на канцы труны, а немец на другiм канцы труны, угнуты, скурчаны, безуважны да ўсяго. Так праз хвiлiн дзесяць гэтая дзiўная працэсiя спынiлася каля местачковых могiлак, за якiмi пачыналiся ўжо местачковыя хаты. Хлапчук саскочыў з воза i скамандаваў:
- Прынясiце рыдлёвак.
Выгляд у яго быў такi, як быццам бы ён быў вялiкi спецыялiст хаваць такiм парадкам нябожчыкаў.
Добра было слухаць чужую каманду, але як яе адразу паслухаць? Мы ж былi гаспадары! Нашы ж бацькi былi на вайне! Быццам на тое iшлося, каб Волечка першая памагла невядомаму ў мястэчку госцю хаваць бацьку: салдат вырваў з яе рук повад i перадаў мне яе каня: - Пастаў нанач яе каня, а яна прынясе рыдлёўкi. - Тут жа ўсе разышлiся, але, як змеркла, ужо ўсе зноў былi тут. Перашкаджаючы адзiн аднаму, мы капалi вялiкiм гуртам магiлу невядомаму нам чалавеку. Пасля мы патурбавалi немца. Салдат памог яму злезцi на зямлю, i ён лёг на траве. Цяжка было нам апусцiць труну ў яму, але нас быў вялiкi гурт. Калi ўжо была насыпана магiла, мы зноў уссадзiлi немца на воз, i ён на возе лёг, крэкчучы i стогнучы. Волечка пазбiрала рыдлёўкi. Працэсiя, але ўжо без труны, зноў рушыла. Мы iшлi за возам. Хлапчук сказаў да Волечкi:
- На, падвядзi каня, а я хоць душу пражыўлю крыху: не было часу за цалюткi дзень нават закурыць.
Волечка ўзяла лейцы i пайшла побач каня, недарослы гаспадар якога скруцiў у паперы нейкае пацёртае лiсце i так зацягнуўся дымам, што здавалася, гэта ён ратуецца ад вялiкае навалы.
- Куды ж ехаць? - сказала Волечка.
- Ну вядзi ў сваю хату, - сказаў салдат.
Волечка ўвяла каня з возам у свой двор. Сама яна адразу пайшла ў хату: у яе была гаспадарка. Трэба было падаiць карову, а на дварэ ўжо зусiм сцямнела. Следам за Волечкай увайшоў у хату i малады выгнанец, якi толькi што пахаваў бацьку. Ён быў босы i ў салдацкай шапцы з пераломаным казырком. Хоць было яшчэ i цёпла, на iм нязграбна сядзела шырокая, не на яго рост, жакетка з самаробнага сукна, вядома ў дарозе. Каўнер абгамтаўся навокал шыi, i, напэўна, ён як адзеўся ў жакетку колькi дзён да гэтага, дык усё ўтрапенне апошнiх дзён так i перабыў, не раздзеючыся. Светлага воласу, з абветраным тварам i з рэдкiмi вяснушкамi на пераноссi, ён здаваўся цiхманым i не вельмi рухавым. Льга было падумаць, на яго гледзячы, што ён так будзе стаяць доўга ў парозе i чакаць, як i куды пойдуць далейшыя справы. А тым часам Волечка даставала з палiцы збанок i накрывала яго цадзiлкай.
- Пойдзеш карову даiць? - сказаў ён з няпэўнай iнтанацыяй няпрошанага госця.
- Пайду. Гэта ж ужо так позна, з усiм гэтым заваждалiся.
- Няхай яно ўсё прападзе, як нядобра, гадка i цяжка.
З аднаго толькi яго хрыпатага голасу можна было чуць, як сапраўды яму цяжка прыйшлося. Ён далей сказаў:
- Я хiба тут у вас з канём на двары пераначую, бо немаведама куды падацца: цёмна, позна, чужая старана. А заўтра буду брацца далей куды. А дзе ж усе, што ты адна дома?
