- Волька, выйдзi к возу на момант.
I сам скiнуў з сябе дзiцячую трапятлiвасць i сталай хадой падаўся з сянец. Так жа паволi i стала Волька пайшла за iм. Абое сталi яны ля воза, дзе двое коней бесперапынна жавалi сена.
- На табе сала, на гаршчок будзе. I нiкому не кажы, што гэта я табе даў. Няхай думаюць, што гэта ў цябе было, але ты не хацела спавядацца перад усiмi i сказала, што няма.
Трэба было бачыць у гэты момант Волечку. Як заваёўнiца свету, яна з ганарлiвай павольнасцю ўвайшла ў хату i зноў пачала хадзiць ля печы. Салдат дастаў з свайго ранца бляшанку кансерваў, паставiў на стол i сказаў:
- Можа гэтым добра закрасiць гаршчок?
- Я ўжо закрасiла салам.
- А ты ж казала...
- Мала што я казала...
Немец сядзеў на лаве i прыглядаўся да ўсяго, што рабiлася ў гэтай чужой яму хаце. Ужо быў прыцемак. Ужо агонь у печы згасаў. Ужо вераснёвы вечар апаноўваў цiшынёй свет. Хвiлiна за хвiлiнай, i ўсе гэтыя людзi паселi навокал стала. Волечка частавала iх патравай, якую, можа быць, i сама прыдумала з прычыны свае неспрактыкаванасцi ў гаспадыньскiх справах. Еў салдат, еў фельчар, еў Кастусь, еў i немец. I ўсiм падабалася яда. Фельчар раптам паварушыў сваю медыцынскую дарожную пакоўню i паставiў на стол пляскатую пляшку.
- А гэтую мiкстурку я ўзяў з сабою, бо думаў, што прыйдзецца ёю лячыць немца. Аж яно i добра, што ўзяў.
Гэтую чыстую, як сляза, мiкстуру адным заходам выпiлi ўтрох: фельчар, салдат i немец. Пасля гэтага неўзабаве шумна стала ў гэтай хаце. Салдат, заглядаючы ўсiм у вочы, даводзiў, што няма на свеце лепшых дзяцей, як яго, недзе там далёка адсюль. Фельчар крычаў салдату ў твар цераз стол, што ён верыць, што ў яго слаўныя дзецi. А цяпер ён скажа пра капусту, якую ён сам садзiў, а расаду прывозiў аж з-за Слуцка. "Такое капусты свет не бачыў". Тут фельчар апомнiўся, збянтэжыўся i павярнуўся да Кастуся:
- А нашто табе шукаць якой-небудзь дарогi ў свет на бадзянне? Жывi ў гэтай хаце i памагай гэтай малой жыць на свеце. Вам жа цяпер абаiм важна, каб абы дзень перабыць. У яе вернецца бацька, i жыццё пачнецца, а ты скончыцца вайна, i вернешся на сваю Вiлейшчыну.
I раптам пасля гэтых слоў штосьцi сталася з Кастусём. Незаўважна выйшаў ён з хаты i ўзлёг грудзьмi на бiла ў возе. Цяжкi, як стопудовы камень, смутак навалiўся на яго. Родныя мясцiны на Вiлейшчыне, куды яму прарочыў вярнуцца стары фельчар, звязвалiся ў яго ўяўленнях з бацькам. Як жа ён вернецца туды, калi ўжо бацькi няма? А калi i вернецца, то цяпер гэта ўжо не тое будзе. Конi пацерлiся мысамi аб яго плечы. Ён устрапянуўся i падклаў iм сена. Як увайшоў у хату, убачыў, што Волечка спiць не раздзеўшыся на тапчане пры печы i без нiчога пад галавою. Спяць дзе хто - немец, фельчар i салдат. Ён выйшаў зноў i лёг на воз. I зноў, як i тая ноч - з зорамi i цiшынёй. Яна яму здалася доўгай. I вядома: вераснёвыя ночы доўгiя. На свiтаннi ён моцна заснуў. Сонца пабудзiла яго. Яно бiла яму ў твар, але гэта было восеннае сонца, мяккае i лагоднае, як шчокi любага дзiцяцi. З вулiцы чулiся гукi напоўненай працай ранiцы. З комiна Волеччынай хаты iшоў дым. Ён спалохаўся, што праспаў нешта важнае, усхапiўся i застаў у хаце дзiўную сцэну: у залiтай сонцам хаце цесна было каля той лавы, на якой раней ляжаў хворы немец. У печы палаў агонь. Ружовенькi i свежы тварам немец адной рукой гладзiў па галаве Волечку, а ў другой трымаў сваё ўчарашняе пiсьмо i соваў яго ў фельчаравы рукi i штосьцi ўсё гаварыў, гаварыў, да чаго фельчар прыслухоўваўся.
- Ага, - зразумеў нарэшце фельчар, - ты рад, ты шчаслiвы, што ачуняў i ўжо здаровы? А ты думаў, што памрэш, адзiн сярод чужых людзей? Аж ты ўбачыў, што гэтыя людзi цябе ратавалi i паставiлi на ногi? Ты кажаш, што ў цябе ёсць дома сын, якому цяпер ужо дзесяць год? Ён таксама, як i ты, завецца Густаў Шрэдэр? Тое, што ён ёсць на свеце i што ты ачуняў, радуе цябе? Ага, ты хочаш чым-небудзь аддзякаваць нас усiх i найбольш гэтую малую? Ну дык яна завецца Волька.
Вядома, немец нiчога не ведаў, што кажа фельчар. Але ён, i не чуючы i нiчога не слухаючы, гледзячы сам у сваю душу, раптам прыгарнуў да сваiх грудзей Волеччыну галаву, i твар яго перасмыкнуўся момантным рухам шчасця. У наступны момант ён пачаў шнырыць па патайных кiшэнях i пад падшэўкай свае адзежы. Ён дастаў адтуль два цi, можа, i тры залатыя гадзiннiкi, некалькi залатых пярсцёнкаў, звязаных нiткай, i залаты нацельны крыжык праваслаўнай царквы - васьмiканцовы з мiнiяцюрным абразком на адваротным баку расейскага барадатага святога. Усё гэта ён загарнуў у прыгаршчы i сунуў у рукi Волечцы. Яна збянтэжылася i апусцiла рукi. Немец сiлаю даваў ёй гэты дарагi падарунак. Было вельмi падобна, што гэтыя рэчы душаць яго i ён стараецца выратавацца ад iх.
- Гэта табе, - гаварыў ён, - каб ты была шчаслiвая за маю радасць. Мой Густаў цяпер мае свайго бацьку.
Твар яго свяцiўся радасцю. Пячаць вялiкай праўды ляжала на яго вачах: ён уладар свету, бо ўжо зноў ходзiць па зямлi i трохдзённае змрочнае ўтрапенне яго мiнулася навек. А ўсё золата, якое толькi ёсць на свеце, нiкчэмная драбяза i непатрэбшчына перад самiм жыццём. Здавалася, праменне iдзе ад яго ўсмешкi. Усмiхаўся шчасцем i салдат, i фельчар, i нават Кастусь, толькi Волечка стаяла чамусьцi маўклiвая. Гэта была сцэна як бы бурнай чалавечай радасцi.
Салдат раптам сказаў:
- Ну што ж, Бог дасць, скончыцца вайна, i жыць будзем у сваю волю.
Немец усё гаварыў раз-поразу:
- Густаў, Густаў...
Фельчар як бы раiўся сам з сабою i сам сабе ўсмiхаючыся:
- Прыехаўшы дадому - адразу забегчы ў сад... - I тут жа растлумачыў, усё не спускаючы з губ усмешкi.
- Густаў... Густаў... - выварочваў немец перад гэтымi людзьмi сваю душу.
Здавалася, што няма на свеце нi вайны, нi выгнанства, а толькi радасць чалавека жыць сваею воляй.
Раптам салдат спахмурнеў, устаў i сказаў:
- Ну, немец, у дарогу.
Немец здагадаўся i таксама спахмурнеў.
Значыцца, i вайна была, i трэба было мець непрыемны абавязак гнаць палоннага чужынца, якога сюды загнала лiха, i трэба было iсцi пад канвоем.
Немец памахаў рукой Волечцы, i апошнi промень усмешкi патух на яго твары. Салдат апанураў адразу i выйшаў следам за немцам выконваць свой прыкры абавязак. Фельчар устаў, паглядзеў на залатыя рэчы, якiя ляжалi на стале, i панура прамармытаў: - Гэта расейскiя афiцэрскiя рэчы. Эйш, сукiн сын, паздзiраў з мёртвых або раненых. - Тут ён убачыў, што на стале ляжыць тое нямецкае пiсьмо. Ён стаў яго разбiраць, i многа прайшло часу, пакуль ён сказаў:
- Гэта жах, што ён пiша! Ён навек развiтваецца са сваiм Густавам. Дзiва што ён так узрадаваўся, калi ўбачыў, што жыў астаўся. Цi гэта ён мне гэтае пiсьмо даваў, каб я прачытаў яго? Цi яно яму ўжо не трэба? А лiха яго бяры, здам на пошту, няхай iдзе туды, да таго Густава.
Тут пад'ехала фурманка, i хата апусцела. Так гэтыя людзi, якiя не ведалi адзiн аднаго i перажылi разам момант радасцi, сабраўшыся на гэты момант у незнаёмай хаце, разышлiся хто куды, кожны ў свой бок. Залатыя гадзiннiкi, пярсцёнкi i крыжык ляжалi на стале, i двое маладых людзей, якiя стаялi яшчэ перад векам сваiм i толькi што выходзiлi яшчэ з свайго маленства, не ведалi, што рабiць з гэтым золатам. Можна сказаць, што яны не ведалi i цаны яму. Волечка з непаразуменнем падтулiла плечы i адышлася ад стала, трэба сказаць - задаволеная, што, нарэшце, хата была пустая ад чужых людзей i нiхто ёй не перашкаджае цяпер даiць i кармiць карову, прыбiраць у хаце, пазiраць у вокны, цi не сышлi з двара дзве куры, што былi ў яе гаспадарцы. Гэта не гаворачы ўжо аб тым, што адзiн за адным iшлi вераснёвыя днi, а ў яе яшчэ не было пасеяна жыта. Пра непасеянае жыта яна i ўспомнiла цяпер. Парыў смутлiвай заклапочанасцi рвануўся ў яе душы. Яна, як сталая, заламала рукi:
- А Божа мой, жыта не пасеяна. А восень iдзе.
- Дык я табе пасею, - сказаў, устрапянуўшыся, Кастусь.
- А хiба ты ўмееш?
- Я раз авёс сеяў, як бацька мой хварэў.
- А калi ж ты думаеш?
- Калi хочаш. Толькi, каб не марудзiць, мне ж трэба яшчэ i ў сваю дарогу выбрацца.
- Хоць заўтра.
- А насенне ёсць?
- Не намалочана. Снапы я звезла, сама i пажала. А сеяў яшчэ бацька.
- Дык я табе i намалачу.
У хвiлiны гэтай гаворкi ў яго бiлася ў жыццё вострае жаданне хоць якiм заняткам, хоць якой работай адцягнуць як надалей страшную неабходнасць ехаць немаведама куды.
Цяпер ён выразна падумаў: пакуль намалоцiцца i пасеецца, то пройдзе некалькi дзён. Якое шчасце яшчэ некалькi дзён спакою!
Вялiкi доктар усялякай хворасцi ў чалавечай душы - час - мае вечнага свайго дапаможнiка - працу. Можна сказаць з упэўненасцю, што праз гадзiну якую пасля гэтай гаворкi Кастусь Лукашэвiч не меў у душы нi смутку, нi трывогi. Перш за ўсё яны агледзелi з Волечкай пуню з снапамi. У пунi ж быў i ток. Пасля ён праверыў Нявадаўскiя цапы. Вiдаць, добры гаспадар быў Нявада! Бiчы ў цапах былi важкiя i зручныя. Гужы шчыльныя, i завязкi з добрага сурамцу. Цапiльны ж ужо мусiць за цэлыя гады добра абгладзiлiся аб малацьбiтовы рукi. Кастусь выбраў цэп самы размашны, расклаў на таку снапы i пачаў.
- Давай у два цапы, - сказала Волечка.
- Куды ты, малая! Нашто табе тамiцца! Колькi тут той работы! Глядзi лепш хаты.
