- Нiчога дзiўнага няма, - сказаў ён, каб падбадзёрыць i падвесялiць старога. - Бывае, што сны што-небудзь такое пакiнуць у галаве i пасля здаецца... Сны яшчэ не даследаваны навукай.
- Не, - адказаў Густаў старэйшы, - гэтае дрэва я сапраўды ўжо раз бачыў. На гэтым самым скрыжаваннi дарог я тады ўпаў хворы, калi ў тую вайну мяне расейскi салдат вёў у палон. Божа мой, зноў лёс прывёў мяне сюды!
Гертруда ўздрыганулася i прылiпла да пляча свайго Густава. Губы ў яе дрыжэлi i голас перарываўся:
- Я ведаю, чаму мы да канца дарогi не едзем цягнiком, а перасядалi ў машыны. На цягнiкi нападаюць невядомыя.
- Няма нiчога дзiўнага, - строга сказаў стары Густаў. - Цяпер вайна, а мы ў заваяванай краiне. Ты ж бачыш, што на машыне нас ахоўваюць грузавiкi з салдатамi.
- Ты баiшся, што я зноў пачну нашу старую спрэчку? Дык ведай: больш я нiводным словам не папiкну цябе, але доўга тут не буду i назад у Германiю паеду. Заваяваную краiну павiнны асвойваць салдаты, а не жанчыны. Куды ты вязеш мяне?!
Яна ўжо гатова была плакаць. Густаў выйшаў з цярплiвасцi. Ён схмурнеў i шпарка прагаварыў:
- Ты немка, цi ты не дачка вялiкай Германii?!
- А ты, - аж затрэслася яна, - хiба заўсёды быў немцам? Нават у лепшыя маладыя годы ты размякнуць мог, як глiна, i аддаваў чужаземцам i ворагам Германii тое, што павiнен быў бы прынесцi ў Германiю! А ты мяне папiкаеш? Тады б мы не шукалi шчасця ў гэтай невядомасцi, а мелi б шчасце дома.
Стары Густаў аж пазелянеў i сцiснуў зубы. Маладзейшы Густаў сказаў да Гертруды:
- Мама, мы заваявалi гэтую краiну вялiкай Германii. Праз пяцьдзесят, праз сто, праз дзвесце год тут стане карэнная Германiя. I не трэба ператвараць наша падарожжа ў дакляраваную нам лёсам зямлю ў падарожжа вечных валаводнiкаў, якiя едуць з суда.
- Сын мой, але ж мне страшна, мы не можам ехаць без такой моцнай аховы.
- Гэта нiчога. Яшчэ месяц, яшчэ два, i ўсё ўвойдзе ў норму. Тут жывуць не людзi, а казюлi з нявольнiцкай псiхалогiяй. Яны створаны, каб быць слугамi. Павесь над iхнiмi галовамi меч, дык яны адразу ўверуюць, што гэта не меч над iмi, якi кожны момант можа загубiць iх, а што гэта вiсiць найвялiкшая справядлiвасць усей светабудовы, i пачнуць з удзячнасцю лiзаць боты ў таго, хто павесiў над iмi гэты меч. Вось хто насяляе гэтую зямлю. Так што ты, бацька, сапраўды тады дарэмна быў перад iмi паддаўся парыву радасцi i не захаваў да канца сваю нямецкую вытрыманасць. Хiба хто калi будзе дзякаваць курыцу за тое, што яна глынула муху, якая кусала цябе? Ад курыцы бяруць яйкi i нi за што яе не дзякуюць. А ты да таго быў страцiў сваю нямецкасць, што аддаў iм здабытае на вайне. Чаму? А толькi з-за таго, што заварушылася душа. Германiю зробiш вялiкай не душой, а жалезам.
Вiдаць было, што Густаў маладзейшы нiяк не мог забыцца на нейкую памылку, зробленую калiсьцi Густавам старэйшым. Як бы там нi было, але гэтым самым ён давёў да спакою Гертруду. Яна больш не скардзiлася i не сцiскала губы, а з цiкаўнасцю пачала паглядаць наабапал дарогi. Машыны i грузавiкi з салдатамi рушылi далей. Яны пакiнулi за сабой Вялiкае скрыжаванне, з'ехаўшы на шлях кiрункам туды, куды раней пайшоў быў Сымон Ракуцька, калi следам за iм гналася вайна. Так што праз малы час машыны, едучы бесперапынна, нiкуды нiдзе не зварочваючы з шляху, уехалi ў лес i неўзабаве апынулiся ў тым месцы, дзе не вельмi даўно Акаловiч спавядаўся Сымону i Тамашу Ракуцькам i дзе праходзiў кудысьцi да свае мэты стары Нявада. I цяпер было цiхае гэтае месца, толькi машыны парушылi яго спакой. Бяроза ўсё так жа кiдала на вецер жоўтыя свае лiсты. Iх ужо было многа на дарозе i ў траве. Сонца асвятляла iх, птушкi пырхалi крыллем над гэтым месцам, i цягнула пахам прыгрэтай сонцам травы i смалы. Стары Густаў i Гертруда высунулiся з машыны тварамi i аглядалi дрэвы i зямлю.
- О, колькi гною, - прыйшоў у захапленне Густаў. - Колькi гектар зямлi можна ўгнаiць лiсцем з сотнi такiх бяроз?
- Я думаю, што нямала гектар, - адказала Гертруда, i памiж iмi зноў усталявалася згода. Машыны неўзабаве знiклi з гэтага месца, i зноў тут стала цiха. Змрокам таго дня на гэтым месцы зноў з'явiўся Сымон Ракуцька, i не адзiн. З таго самага боку, адкуль шляхам праз лес праехалi нямецкiя машыны, ён вёў за сабою многа людзей. Усiх было, можа, крыху менш як паўтары сотнi. Яны iшлi ўсе адзiным гуртам, калi сабралiся на гэтай лясной дарозе. Збiралiся яны яшчэ з учарашняга дня на прылессi, i некаторыя з iх бачылi тут нямецкiя i танкi, i машыны. Адзiн за адным яны iшлi, расцягнуўшыся бадай што на кiламетр. Самы пярэднi iшоў Сымон Ракуцька. Далей вялiкай бярозы на шляху праз лес ён не пайшоў. З сярэдзiны ланцуга выйшаў убок Кастусь Лукашэвiч у той жа самай рудой жакетцы i ботах, як тады апошнi раз гаварыў з Нявадам. Усе людзi збочылi з дарогi ў лес, спускаючы з плеч свае аўтаматы i вiнтоўкi. На дарозе пасталi вартавыя. Кастусь Лукашэвiч i Сымон Ракуцька селi на ствол таго самага паваленага дрэва i доўга так сядзелi моўчкi. Ужо i зоры высвецiлi, а яны ўсё сядзелi i маўчалi.
- Дык ты ляж i спi, а я павартую цябе, - сказаў Ракуцька.
- Я не засну. Лепш ты спi.
- А калi Тамаш раптам гук падасць - толькi я адзiн пазнаю яго.
Зноў яны, можа, з гадзiну маўчалi.
- Дык я сам не свой без перадыху явiўся дадому, - задудукаў раптам Сымон Ракуцька. - Толькi бачу - дзве машыны стаяць пасярод вулiцы. Лiзавета ўжо, думаю, даўно дома. Уляцеў у двор - аж спатыкае мяне вачыма жонка. Стаiць, бедная, пасярод двара белая як палатно. Я ткнуўся ў сенцы i аслупянеў. Там у мяне поўнае вешала адзежы вiсела. Гэта яшчэ я запасiў дзецям, калi яны гадавалiся без мяне па той бок тае гранiцы, каб мой смак да яе сто год трымцеў у варшаўскiм горле! Дык стаiць пад тым вешалам немец i абчышчае яго. Знiмае боты, чаравiкi, хусткi, сукенкi, нагавiцы, паясы, рубашкi i кашулi i ўсё тохцiць у чамадан. Божа лiтасцiвы! Тады ўкралi дзяцей! А гэта зноў явiўся зладзюга. Самую памяць аб дваццацi маiх гадах, калi я дзяцей чакаў, крадзе! Парадкуецца, гаспадарыць! Колькi ж на свеце гэтых зладзеяў на маю шыю! Нi ў маладосцi, нi ў старасцi няма ад iх ратунку! Я яшчэ нiчога не ведаю, што ў мяне ў хаце робiцца. Як хаплю я немца ззаду за карак i як тузяну к сабе, дык ён, як тая падла, валiцца на мяне. Я яго штурхануў ад сябе, ён носам у падлогу i як зараве! Бог даў шчасце, што я паспеў падняць з жорнаў камень i накрыць iм нямецкую галаву, так што не разабраць стала, цi была ў немца галава, цi так толькi гэтая крывавая каша. Паспеў я яшчэ заўважыць, як дрыгнулi нямецкiя ногi i апруцянелi навек.
- Уцякай! - закрычала жонка. Я даў ходу на вулiцу, аж бачу праз адчыненае акно, што ў мяне ў хаце поўнае застолле немцаў i хапаюць з лавы зброю, а мой Тамаш замкнуў з надворку сенечныя дзверы i да мяне бяжыць з нямецкiм аўтаматам. Мы з iм цераз вулiцу i ў сад i адтуль бачым, што яе, жонку, гоняць па вулiцы i страляюць па ёй. Яна ўпала. Мы з Тамашом пабеглi да яе, дык i па нас страляюць. Тамаш як сыпане з аўтамата! Немцы змоўклi. Але iх набегла зноў як плоймы. У Тамаша не было больш набояў у аўтамат, так ён i сеў макам. Адным словам, жонку забралi, а па нас стралялi, аж пакуль мы не адкацiлiся за крайнюю хату. З палавiну нашага пасёлка, i жонку маю, пагналi ў лагер, а мы з Тамашом разам з усiмi. Ну... Тамаш хлопец бывалы i камандаваць на вайне ўмее.
- А пра Лiзавету што?
- А Бог жа яе ведае. Анiчагуткi нiякага слыху. Думай што хочаш. Больш я i не бачыў яе. I ў цябе ж, кажаш, дачка малая Лiза. Адкуль ты ведаеш, што яна ў лагеры?
- Я напэўна не ведаю.
Зноў Сымон Ракуцька i Кастусь Лукашэвiч змоўклi на доўгi час. Неба на ўсходзе пачынала шарэць, i зоры цьмелi.
- А цi даўно я так глядзеў на зоры, калi шукаў яшчэ сабе дарогi на ўсё жыццё! Усё прайшло як адзiн дзень. I зноў як прыйшлося. Лiзачка, дачушка!
Кастусь Лукашэвiч шпарка ўстаў i закурыў. Ён i Ракуцька яшчэ цэлыя суткi так прагутарылi тут, пасля кожнай гаворкi даючы па гадзiне маўчання. А яшчэ цераз дзень тут з'явiўся Тамаш i з iм людзi. Усе аставалiся тут яшчэ нешта з паўтыдня. Цяпер успамiнаюць, што ў тыя днi Сымон Ракуцька многа бываў на людзях i любiў слухаць, калi хто што расказваў. Тамаш мала быў вiдзён. Кастусь жа Лукашэвiч быў вельмi задумёны, бадай што сумны. У апошнюю ноч перад выхадам адсюль з'явiлася тут Волька. Яна нашмат змянiлася з таго, калi пакiнула Сумлiчы. Здавалася, што яна стала вышэйшая ростам, рысы твару яе сталi вострымi. Яна была ў мужчынскай жакетцы з саматканага сукна i рукi трымала ў кiшэнях. Некалькi гадзiн, да ранiцы, яна праседзела з Кастусём на паваленым дрэве, i скарга прарывалася ў яе голасе. Яна доўга расказвала Кастусю, як тыдняў два хадзiла наводдалек па лясах i полi там, пад лагерам, i як нарэшце выбрала зручнасць падысцi да лагернай агароджы так на вярсту. Там было тарфяное балота, праз якое цякла павольна ржавая рачулка. "Я ляжала ў чорным куп'i некалькi дзён. Раз на дзень да той рачулкi нявольнiкi з лагера з'яўлялiся па воду. Саматугам яны кацiлi бочку на колах. Вартавы немец не iшоў следам за iмi, а садзiўся са сваiм аўтаматам на купiну i зводдалеку сачыў за людзьмi. Адзiн раз я падпаўзла да самай рачулкi i, калi яны ўжо налiлi ў бочку вады i пхалi яе назад, я запытала ў iх, цi няма там у лагеры Лiзы прозвiшча Лукашэвiч... Маладая жанчына з распушчанымi валасамi адагнулася ад бочкi i сказала, што нейкая Лiза ёсць i ўжо даўно ляжыць каля слупа ад агароджы хворая на крываўку. А колькi год можа быць гэтай Лiзе? запытала я, але немец там крыкнуў, i людзi наляглi на бочку. Можа, гэта i яна, даўно ляжыць..." Вельмi доўга яны маўчалi. Канчалася ноч, Волька раптам ткнулася тварам у Кастусёва плячо i зарыдала.
