5. — Быел бакчада бəрəңге утыртабыз икəн, кыш кӨне ашарга Җитəчəк.
— КҮпме утыртасыз?
— Ике сутый.
— Ярыйсы!
6. — БҮген яңгыр ява икəн, иртəгə болынга бармыйбыз.
— Ник?
— Юл пычрак була.
IV. Условие выражается и добавлением к категорическому прошедшему времени вспомогательного глагола в форме исə:
Единственное число
мин бардым исə (если я пойду)
син бардың исə (если ты пойдешь)
ул барды исə (если он пойдет)
Множественное число
без бардык исə (если мы пойдем)
сез бардыгыз исə (если вы пойдете)
алар бардылар исə (если они пойдут)
1. — Сиңа килергə əйттелəр исə, безгə шалтыратырсың бит?!
— əлбəттə.
2. — ТаҺир барды исə, барысы да канəгать калырлар.
— Мин дə шулай уйлыйм.
3. — Өйгə кайттым исə, эштəн бушамыйм (не освобожусь от дел).
— Мин дə шулай.
4. — əнием эшлəде исə, бик яхшы эшли.
— Минем əни дə шулай.
5. — Яңгыр яуды исə, дачага бармыйбыз, яме?!
— Барыйк инде!
— Кояш чыкса, китəрбез.
— Ярар.
Кроме этих форм, существуют и другие формы выражения условных отношений. Но нам пока достаточно и этих.
Ну а теперь мы продолжим дальше наш урок.
Выражение уступительностиДобавляясь к условным глаголам, частицы да/дə, та/тə выражают значение уступительности:
Син килсəң дə, мəсьəлə хəл ителмəде. (Несмотря на то, что ты пришел, вопрос не разрешился).
Трамвайлар йӨрсə дə, мин соңга калдым. (Несмотря на то, что ходили трамваи, я опоздал).
Яңгыр яуса да, тузан басылмады. (Несмотря на то (хотя), что прошел дождь, пыль не осела).
Яз Җитсə дə, урамда салкын. (Несмотря на то, что наступила весна, на улице холодно).
Сезне танысам да, исемегезне белмим. (Хотя я вас узнал, но имени вашего не знаю).
Акчаң булса да, пальто алмагансың. (Несмотря на то, что у тебя есть деньги, ты не купила пальто).
Условное наклонение очень активно употребляется в татарских приметах о погоде, об урожае и т. д. Вооружитесь татарско-русским словарем, начинайте читать и запоминать:
Болытлар сирəк булса, аяз Һəм салкын булыр.
Ике болыт бергə килеп кушылса, кӨчле яңгыр булыр.
Йолдыз атылса, Җил булыр.
КӨн кыздырса, яңгыр булыр.
Томан тӨшсə, артыннан явым була.
Чык тиз кипсə, яңгыр булыр.
Апрель ае Җылы булса, май салкын, Җилле булыр.
Елкы (лошадь) елы Җылы булыр.
Куян елы килсə, суык була.
КӨн озын килсə, яз соң килер.
əгəр Иделдə су бик кҮп кимеп, Идел катса, Җəй коры килер.
Имəндə чиклəвек кҮп булса, кыш салкын килə.
Каен суы кҮп акса, Җəй яңгырлы була.
Кузгалак кҮп булса, кыш салкын була.
Вы заметили, наверное, здесь самые употребительные слова были: болыт — облако, туча; салкын, суык — холод, холодный; Җылы — тепло, теплый; Җил — ветер; яңгыр — дождь; яз — весна; Җəй — лето; кӨз — осень; кыш — зима.
А теперь переведем и запомним приметы, связанные с животными, птицами, насекомыми. Кстати, эту тематическую группу мы знаем мало. Ниже приведенные названия птиц вам помогут. Сразу убьем двух зайцев: усвоим условное наклонение и названия животных. Для этого нам помогут приметы, бытовавшие в народе в течение многих веков.
аккош — лебедь
акчарлак — чайка
торна — журавль
бака — лягушка
кыр казы — дикий гусь
карга — ворона
кҮке — кукушка
əтəч — петух
тургай — жаворонок
чыпчык — воробей
карлыгач — ласточка
сыерчык — скворец
бҮре — волк
аю — медведь
елан — змея
эт — собака, пес (ана эт — собака, ата эт — пес)
мəче, песи — кот, кошка (ана мəче — кошка, ата мəче — кот)
Акчарлак килсə, елгаларда боз тиз кузгалыр.
Апрель аенда торна кычкырса, ел яхшы килə.
Бака корыга чыкса, яңгыр булыр.
Балыклар су Өстендə уйнасалар, яңгыр була.
Мəче (песи) тырмашса, буран булыр.
Каз аягын кҮтəреп торса, салкын була.
Карлыгач иртə килсə, кӨннəр тиз матурланыр.
Кыр казлары иртə китсə, кыш иртə килə.
Тавыклар озак йокламаса, яңгыр була.
Тургай тҮбəннəн очса, кӨз кыска булыр.
Эт Үлəн ашаса, бик озак яңгыр булыр.
Тургай сайрый башласа, сабанга чык.
əтəчлəр Өзлексез кычкырсалар, ашлык уңар.
Задание 1. Переведите приметы, связанные с урожаем и окружающей природой.
Еллар чыклы булса, бал кҮп булыр.
Кар калын булса, ашлык уңар.
Томан кҮп тӨшсə, Җилəк уңар.
Җəй кӨне гел томан булса, гӨмбə кҮп булыр.
Беренче мартта буран булса, карабодай уңар.
Беренче январьда (гыйнварда) кӨн Җылы булса — арыш
уңар, Җил булса — тары уңар, томан булса — солы уңар.
Агач яфракны соң койса, ел авыр килə.
Кура Җилəге эре булса, килəсе елга ашлык башаклы булыр.
Юкə чəчəге коела башласа, арыш чəчəргə вакыт.
əгəр карга ябыгып килсə, ашлык уңар.
КӨн саен алма ашасаң, табиб кирəк тҮгел.
Кыш кӨне кар кҮп булса, Җəй яңгырлы булыр.
Ат юлга ятса, буран була.
Аккош иртə килсə, яз начар була.
Болытлар сирəк булса, аяз Һəм салкын булыр.
Йолдыз атылса, Җил булыр.
Томан тӨшсə, явым булыр.
Август аенда аяз булса, кӨз пычрак булыр.
КӨз озын килсə, яз соң килер.
Тəрəзə дымланса, яңгыр булыр.
Томан кҮп тӨшсə, Җилəк уңар.
КӨз бик озак торса, ашлык уңмый.
Агач яфрагын соң койса, ел авыр килə.
Арка сызласа, буран булыр.
Как вы справились со своей задачей? Смогли ли найти все слова и понять приметы?
На сегодня завершаем урок. Дəрес бетте.
Задание 2. Отвечайте на вопросы.
1. — Янгыр яуса, дачага барабызмы?
—
2. — Билет булса, театрга барабызмы?
—
3. — Экзаменны билегə бирсəк, нилибез?
—
4. Акча итсə, пальто алабызмы?
—
5. Базарга барса, миа ике килограмм киер аласымы?
—
Задание 3. Дайте ответы в отрицِательной форме условного наклонения.
Образецِ: — Иртəгə урманга барабызмы?
— гыр булмаса.
1. — Без банкка керəбезме?
—
2. — Бу атнада авылга кайтабызмы?
—
3. — Син безгə килəсеме?
—
4. — Шимбə көнне саунага барабызмы?
—
5. كкəмбе көнне балыкка барабызмы?
—
Сау булыгыз! Сезгə уңышлар телим.
