- Смеху варта. Яны хочуць даўбешкаю сагнуць гармату.
У апошнi дзень перад прыходам немцаў ён ужо смела хадзiў сабе па мястэчку i нават з нейкай душэўнай прыўзнятасцi, як сам пасля казаў, "гакнуў з суседам паўлiтра". Пасля яны з суседам выйшлi, п'янаватыя, на гасцiнец i ўбачылi, што Аляксандр Сушчэвiч iмчыцца ў сваёй легкавой машыне як з пажару. Удвух яны сталi пасярод дарогi, паднялi рукi ўгару i запынiлi машыну, i ў вочы iм кiнулася, што Сушчэвiч ехаў з чамаданамi, клункамi i нават з патэфонам.
- А-а-а, - зацягнулi яны ў адзiн голас, - куды ж гэта цябе нячыстая сiла гонiць? Чаму ж гэта ты раней быў такi смелы?!
- Калi са мною ваяваў... - дадаў вусаты.
- Гэта ж чужынец iдзе, а не хто iншы, яго ж бiць трэба, а не ўцякаць ад яго.
- На каго ж ты нас усiх пакiнуў, ты ж, калi ўсё добра на свеце было, паказваў перад намi сваю моц.
- А жонку i сына чаму ты не забраў з сабою?
- Я не ўцякаю, я еду выконваць свае абавязкi, - адказаў збянтэжаны Сушчэвiч. - Дрэнны той чалавек, якi ў рашучы момант жонку ставiць вышэй рэспублiкi. Сыдзi з дарогi!
Невядома, цi меў намер Сушчэвiч яшчэ вярнуцца па жонку i сына, цi меў што iншае ў галаве, але ён раптам пазнаў, што вусаты перад яго машынай гэта той самы, што быў раней бязвусы. Звыклая да схематычнага i дагматычнага думання, яго галава адразу нарысавала, цi, праўдзiвей сказаць, узяла гатовую схему: "Гэта ж той самы. Ён стаў ненавiснiкам савецкай улады. Цяпер ён рад, што прыходзiць фашызм!"
Сам спалохаўшыся, ён выхапiў наган, стрэлiў у паветра i закрычаў, каб тыя не стаялi на дарозе. А тыя кiнулiся на яго, сцяглi яго з машыны i параiлi збянтэжанаму шафёру ехаць, куды ён сабе хоча. Аляксандр Сушчэвiч пайшоў кудысьцi ў дарогу, а вусаты насмешлiва гукнуў яму наўздагон:
- Iдзi ў суседнi раён, да партызанскiх атрадаў прыставай!
Назаўтра ўсю гэтую мясцовасць занялi немцы. Сушчэвiч не ведаў, што яму рабiць: вярнуцца дадому ён баяўся. Выходзiць на ўсход за фронт або тут брацца за што-небудзь рашучае ён таксама баяўся. Да таго ж ён думаў, што калi ён як бы без следу згiне, немцы не зачэпяць яго сям'i. I спачатку ён паспрабаваў туляцца, а пасля як-небудзь цiхом прыйсцi дадому. Яго галава меркавала так, што раз ён быў у раёне даволi знаным чалавекам, то немцам толькi i клопату, каб злавiць яго. Праўда, калi ўжо тут з'явiўся нямецкi камендант, а ў суседнiм раёне партызаны даволi ўжо далiся немцам у знак, знайшоўся нехта такi, што падаткнуў данос, што гэта нiбыта Сушчэвiч арудуе ў суседнiм раёне i яго жонка ведае пра гэта i мае ад яго весткi.
Вядома, даносчык! Сапраўдны даносчык нiколi не пакажа праўды, бо ён яе i не нюхае нiколi. Няхай гэта ведаюць тыя, хто ўмее думаць, што на даносах льга ўгрунтоўваць грамадства. Даносчыкi родзяцца на свет там, дзе знiкае вера ў чалавека. Трэба ведаць, што без веры ў чалавека не можа трымацца не толькi сям'я або сяброўства двух, але i цэлая дзяржава. Як бы там нi было, але Сушчэвiчыху немцы ўзялi на допыт, нiчога ад яе не дамаглiся i спешным парадкам павесiлi няшчасную жанчыну. Сушчэвiч неўзабаве i дазнаўся пра гэта. Яго здушыў смутак аб Колю. Хлапчук астаўся адзiн. Што будзе з iм i што будзе з самiм Сушчэвiчам? Тут яго галава зварыла так: "Не ўдалася савецкая дзяржава, ёй прыйшоў канец. Цяпер трэба пачаць нанава жыць. Хоць як, але каб умасцiцца ў жыццё". З такiмi думкамi ён наважыўся выслужыцца перад немцамi. "Яны кажуць, што прыйшлi знiшчыць бальшавiзм. Як бы гэта, каб забылася навек тое, кiм я быў да вайны праз гэтулькi год? Каб забылася або загладзiлася". Яго розуму хапiла на тое, каб паверыць, што злодзей i разбойнiк маюць нейкае iдэалагiчнае абгрунтаванне сваёй дзейнасцi. Нi разу яго сумленне не ўзварушвала яго душы. страх забiваў у iм усё жывое. На гэты час ён нават i пра Колю пакiнуў успамiнаць. Скончылася тым, што ён такi нарэшце пайшоў да каменданта i папрасiўся на службу. Ён i сам здзiвiўся, што яго адразу на службу i ўзялi. Перад iм паставiлi задачу: раскрыць камунiстычную падпольную арганiзацыю ў раёне. Не падумаўшы нават, што можа такой арганiзацыi тут якраз i няма, ён кiўнуў галавой i развiтаўся з камендантам за руку. Гестапны немец навучыў яго: калi ў яго няма ў самога нiякiх канцоў у руках, то трэба высачыць партызан i ад iх пачынаць вiжаваць. Iдучы ад немцаў, ён быў як пад зямлёй: а можа ўпасцi да ног перад партызанамi? Астацца з iмi? З сваiмi быць - гэта шчасце. Але ж там можа быць i той, з вусамi. Не, той служыць немцам. "Дык гэта яшчэ горш, бо я з iм тут магу спаткацца". Зноў страх апанаваў яго. Страх еў яго душу i пустошыў сэрца. I ён рынуўся вiжаваць. Хадзiў, слухаў, сачыў. Так прыйшла восень i падышла блiзка зiма. Яго ўсё трымалi на такой рабоце, а ён стараўся зрабiць, што яму казалi, каб пасля зашыцца ў кут, у зацiшак i хоць так жыць. Ён пакiнуў спаць начамi, i рысы яго твару пачалi перасмыквацца. Нiчога яму, аднак, не ўдавалася. Скончылася восень, i на шашы адбылося вызваленне забраных людзей. Немцы пачалi выбiрацца з таго раёна. Ужо не страх, ужо жах уладаў Сушчэвiчам. Горкай практыкай ён ужо дайшоў да той праўды, што немцы прыйшлi сюды дзеля таго, дзеля чаго яны сюды прыйшлi, а не дзеля таго, каб ён перад iмi выслужыўся. Не ведаючы, у якi бок схiлiць галаву, ён прыняў апошнi загад астацца ў гэтых месцах.
Марозлiвым днём ён падышоў да шасцi хат i ўбачыў з-за тоўстай хвоi: людзi габлююць дошкi, сядзяць на бярвеннi, кураць сабе, устаўляюць вокны ў хату, а тут i той вусаты з сякерай стаiць. Вось ён дзе! Не служыць ён немцам! Але самае важнае, што тут убачыў Сушчэвiч, гэта тое, што ўсе кiраўнiкi суседняга раёна i сакратар райкома гэтага раёна, чалавек, якога Сушчэвiч ведаў многа год, тут. I яны тут усе каля гэтай хаты. I Антон Крамарэвiч тут. Унь гаворыць нешта з вусатым. I многа тут людзей. Унь вартавы з аўтаматам стаiць.
Вялiкае было шчасце Аляксандра Сушчэвiча, што нейкiм выпадкам ён не ўбачыў тут свайго Колi. Смутак мог бы задушыць яго. Як утрапёны шаленствам, ён даў ходу з-за тоўстай хвоi i ўвечары таго дня ён сказаў таму, хто распараджаўся цяпер яго душой:
- Я высачыў партызан. На шэсць хат трэба кiравацца.
Каб гэта раней, то гэта мог бы быць доўгачаканы яго момант: першая ўдача за такi доўгi час. Цяпер жа выпусташаная душа яго не радавалася i не хвалявалася. Ён тупеў з кожным тыднем. Яму сказалi:
- Павядзеш туды глухiмi сцежкамi карны атрад.
Ён не меў яшчэ дагэтуль нiколi такога ўтрапення. Нiякага апiрышча душа яго ўжо не мела. I як за апошняе ён ухапiўся за Колю. Ён жа жыве недзе! Можа нават дзе тут блiзка. Каб як выбiцца з гэтай пасткi, дзе прастарней дыхаць, дзе вальней, дзе стаў бы сам сабою, ды каб Колю знайсцi i жыць з iм i дзеля яго.
Гэтая думка была пакутная, бо не было веры ў яе. Ён нават быў упэўнен, што нiколi гэтага не будзе.
Лепш бы не жыць такому чалавеку на свеце.
Праз дзён дзесяць ён iшоў лесам без сцежкi i без жадання хутчэй дайсцi туды, куды ён iшоў. Дзень быў змрочны. Снегавая хмара вiсела над лесам. Было вельмi цiха. Ён чуў, як за iм шастаюць па зямлi крокi немцаў i палiцаяў. Зямля была мерзлая i прыцярушаная снегам. Гук ног аб яе быў востры i калючы.
Далейшыя справы таго дня пайшлi вельмi шпарка, адна за адной. Вартавыя паведамiлi, што ў лясы навокал шасцi хат прасочваюцца адзiн за адным нейкiя людзi. Iх было даволi-такi нямала. Як пасля выявiлася, гэта былi пераадзетыя палiцэйскiя. Аднаго з iх злавiлi i прывялi ў старую Крамарэвiчаву хату, дзе за сталом сядзеў камандзiр атрада, а прыпёршыся плячом да печы стаяў Коля i курыў. На лаве сядзелi людзi з аўтаматамi i вiнтоўкамi. З вiнтоўкай тут быў i Антон Крамарэвiч. Пераадзетага палiцая ўзялi на допыт. Пра сябе ён так расказаў: у першыя днi вайны яму трэба было мабiлiзавацца ў армiю i трэба было шукаць ваенкамата, якi эвакуiраваўся ў тыя ж днi. Ён вярнуўся дадому i астаўся там. Немцы прыйшлi неўзабаве. Яму трэба было з'явiцца да каменданта. Камендант сказаў яму:
- Дык ты не захацеў iсцi ў сваю армiю? Значыцца, ты быў супроць дзяржаўнай улады? Дык калi не пойдзеш зараз служыць у палiцыю, то адразу расстраляю.
I ён стаў палiцаем.
Пра агульную справу ён так сказаў:
- Пасля таго, калi партызаны ўкаранiлiся ва ўсiм гэтым раёне i, самае важнае, загарадзiлi шашу, па якой немцы не мелi цяпер праезду, нямецкае камандаванне дайшло да свае патрэбы выцеснiць адсюль партызан. На гэта ўжо ўзяты ўсе палiцэйскiя, тутэйшыя гарнiзоны, i яшчэ прыйшоў атрад эсэсаўцаў. Немцы ведаюць, дзе стаяць партызаны. Не ведалi толькi яны, што ў шасцi хатах стаiць атрад. Але цяпер i пра гэта ведаюць. Палiцаi, што адсюль родам, або так каторыя службоўцы пры немцах i ведаюць тут усе хады i выхады, а найбольш тыя, што высачылi партызан, па ўсiм раёне павялi сёння нямецкiя атрады iм вядомымi дарогамi на партызан. Гэтак i ў шэсць хат кiруецца нямецкi атрад, зборны, з палiцаяў i немцаў. Найбольш усе ўзброены аўтаматамi, ёсць i кулямёты. А то яшчэ i так: дзе-нiдзе палiцаi па адным збiраюцца ў лесе i там на месцы гуртуюцца i жарнуць на партызан, як пачуюць сiгнал.
Коля Сушчэвiч памчаўся ў суседнi атрад, кiламетраў за восем, каб пераказаць усё, што расказаў гэты палiцэйскi. "Можа ўсе атрады гэта ўжо ведаюць, але няхай погаласка дойдзе ўсюды".
