Гэта Коля Сушчэвiч ляснуў гранату пад машыну гэтага афiцэра. Дзве гранаты яму выдалi ў той жа дзень, калi ён прыйшоў сюды i апынуўся пры Антону Крамарэвiчу, у якога таксама было дзве гранаты. Калi забраныя людзi пад канвоем салдат i палiцаяў з'явiлiся на дарозе, Коля адчуў, як сэрца распiрала яму грудзi. У яго была практыка: кожны раз у такiх выпадках у першы момант яму цяжка было дыхнуць на поўныя грудзi. I цяпер ён пачаў шукаць вачыма патрэбнага яму пункта. Яму добра вiдна была лёгкая машына, крытая зялёным брызентам. "Там павiнен быць афiцэр, гэта няйначай", - так думаў ён i сцiшыўся. Ён адчуваў толькi адно: як паволi паўзе гэтая машына. "Каб яна была згарэла", - каб трохi, дык выгукнуў бы ён. Людзi праплывалi паўз яго. I канваiры то з'яўлялiся, то знiкалi далей у дарозе. Ён нават i не прычакаў, каб машына даехала да яго. Ды i чакаць не было як: машына стала. З яе выйшаў афiцэр. Наўскасяк цераз адкос Коля шпурнуў гранату. Што там было далей, ён ужо не бачыў.
- Што ты зрабiў? - з горкiм упiкам крыкнуў яму блiзкi голас. - Трэба было пад салдацкi грузавiк! Унь аўтаматчыкi драла даюць.
Грузавiкi з аўтаматчыкамi мiтусiлiся, стараючыся завярнуцца i даць ход назад. Тады пачалiся гранатныя ўзрывы адзiн за адным. Гэтае месца шашы было ўзарвана, i нiякага ходу па шашы тут ужо быць не магло. Пашчапаныя ў трэскi грузавiкi ляжалi мёртвым плазам разам з косцьмi, галовамi i плячыма, з адарванымi рукамi ў рэштках мундзiрнага нямецкага сукна. Нiводнага чалавека з таго натоўпу ўжо на шашы не было. Чалавек з распушанымi вусамi стаяў за адкосам на паплаўцы, узбуджана азiраўся, i вочы яго блiшчалi. Ён усё гаварыў раз-поразу:
- А браткi мае, от жа ёмка, але ж i далi! От жа ж! - I раптам знiк у паплаўным хмызняку.
Чакалi гэтага моманту восем сутак у засадзе ля шашы, а самая аперацыя закончылася праз некалькi хвiлiн. Коля Сушчэвiч i Антон Крамарэвiч выйшлi на шашу. Нямецкi афiцэр ляжаў нежывы. У гэтым месцы на шашы была толькi адна яма, па той бок машыны, якая бадай што цэлая стаяла над афiцэрам. Колева граната пераляцела паўз машыну па той бок яе i ўпала ў старане ад яе: Коля не разлiчыў размаху сваёй рукi. Вельмi можа быць, што афiцэр сканаў, упаўшы патылiцаю аб каменную дарогу. Коля аглядаў яго з усiх бакоў. У Антона Крамарэвiча пачалiся першыя адзнакi шчасця помстай ачышчаць сваю душу ад смутку i цяжару. Гэтае пачуццё ў хуткiм часе стала яму вельмi знаёмым. Калi праз доўгi час ён успамiнаў гэты момант, то выразна думаў, што адгэтуль i пачалося поўнае знiкненне яго духоўнай прыгнечанасцi. Ён пакiнуў закiдаць думкi назад i забягаць iмi лiшне далёка. Ён ужо жыў тым, чым жыў кожны дзень. Многа людзей з выратаванага натоўпу асталося пры атрадзе.
Якраз у тыя днi пачалiся сталыя халады i нападаў снег. Атрад вярнуўся ў ранейшыя свае мясцiны, але не ў лес, а заняў тыя шэсць хат пры лесе. У няскончаным Крамарэвiчавым доме паклалi падлогу, паставiлi печы, пашклiлi вокны, i неўзабаве над дахам гэтага дома пачаў вiцца дым з комiна. Антон Крамарэвiч аднак жа астаўся ў старой хаце i з iм Коля Сушчэвiч. Сэрцу Антона Крамарэвiча нiчога не гаварылi сцены новага дома.
У тыя днi, пасля справы на шашы, нiводнага немца не асталося ў раённым цэнтры, i гэты пасёлак заняў другi атрад, якi ў часе яшчэ ляснога жыцця суседзiў з цяперашнiм шасцiхатнiм атрадам. Пачалася зiма як мае быць. Па шашы цяпер зусiм не ездзiлi немцы. I па ўсёй тут вялiкай акрузе зусiм не з'яўлялiся. Партызаны ўладалi тут усiм на вялiкую разлегласць.
Пераход на новае месца, новыя справы ў атрадзе, новыя ўражаннi самога Колi Сушчэвiча i шпаркая хада часу ўзялi на сябе ўсю ўвагу гэтага ўражлiвага хлапчука. I ён цяпер ужо не мучыўся думкамi аб бацьку. Быццам бы ён уведаў тую праўду, што яшчэ не тое што гады, а дзесяткi год будуць турбаваць яго ўсялякiя думкi пра бацьку, а цяпер трэба рабiць самае важнае: трымацца за штодзённыя чалавечыя справы i абавязкi, у якiх i сэнс, i радасць. Ён за гэты час i пажвавеў, i папрутчэў.
Але сам Аляксандр Сушчэвiч якраз у гэты час больш, як калi раней, думаў пра Колю, i можа нават думкi пра сына былi цяпер адзiным апiрышчам яго душы, у гэты злы i брыдкi час яго жыцця.
Можна пэўна сказаць: яго згубiў той вялiкi разрыў, што быў у яго памiж розумам i дзейнасцю, якую ён выбраў сабе, i не абы-як, а на ўсё жыццё. Ён лез у кiраўнiкi. I ў гэтым было няшчасце не так таго раёна, дзе ён быў даволi-такi паважнай асобай, як яго самога. Кiраўнiчага таленту ў яго можа хапiла б на тое, каб сядзець у возе, трымацца за лейцы i скiроўваць каня то ўправа, то ўлева. Ён i не падумаў нiколi, што навакол яго людзi. Яму здавалася, што ён нечым кiруе i нешта арганiзоўвае, а было так, што людзi бачылi яго i хтосьцi нават сказаў быў раз:
- Каб замест яго паклаў у яго крэсла палена, то тое самае было б.
Але няхай сабе яго i абсмейвалi. Гэта яшчэ паўбяды. Поўная бяда была з таго, што яго пачыналi ненавiдзець. Антон жа Крамарэвiч не так сабе кiнуў сям'ю i зноў выехаў у свет шукаць спосабу жыць. Выязджаючы, ён раструбiў усiм, што гэта праз Сушчэвiча ён разлучаецца з сям'ёй. Гэтаму Крамарэвiчу i ў галаву не прыйшло, што Сушчэвiч можа тут i сам жахнуўся б, каб яму хто сказаў, што ён i не кiраўнiк, i не работнiк, а самы сапраўдны злачынец перад савецкай дзяржавай. Але ён не толькi гэтага не ведаў i не адчуваў, а думаў, што ён вельмi важны чалавек у сацыялiзме. Ён вельмi быў пакрыўджан тым, што не быў узнагароджан ордэнам. Я нядаўна чуў, як адзiн работнiк так суцяшаў сябе: "Яшчэ рана думаць, што ўсё скончана. Яшчэ не ўсе загадчыкi аддзелаў атрымалi ордэны". Як быццам бы ордэн павiнен давацца за загадванне аддзелам, а не за працу i заслугi перад дзяржавай. Аляксандр Сушчэвiч насiў у сабе крыўду i пакрысе варушыўся. Можа б Антон Крамарэвiч i вярнуўся б хутка дадому, i скончыў бы, як сам хацеў, сваю новую хату, але да яго даходзiлi чуткi пра некаторыя справы каля Аляксандра Сушчэвiча, i ён думаў: "Пачакаю яшчэ крыху, няхай там ацiхне".
У тым раёне быў памылкова раскулачан адзiн чалавек, якi не быў кулаком. Недагляд гэта быў цi якое-небудзь спагнанне злосцi? А пасля аднаго чалавека выкiнулi з калгаса за тое, што ён сказаў быў раз: "Якая ж гэта савецкая ўлада, калi тут чалавека раскулачваюць, а не кулака?" Каб на добры розум, дык гэтага чалавека трэба было б падзякаваць i пахвалiць за добрую i справядлiвую думку, а Сушчэвiч прышыў яму абвiнавачанне, што ён падрывае аўтарытэт прадстаўнiкоў улады. Ох, гэты "аўтарытэт", там, дзе яго няма! Колькi разоў мне даводзiлася выслухваць навучаннi, як працаваць i як жыць, ад людзей, якiя самi не ведаюць, як трэба працаваць i як трэба нам усiм жыць.
Была i яшчэ хiба ў Аляксандра Сушчэвiча. Ён сiлаю-гвалтам укараняў у людское жыццё тое, што было ўласцiва яму самому. Вядома, не кожны мог прыняць гэта як непарушную праўду. Да таго ж, сярод гэтых людзей знаходзiлiся i такiя, што галоў на пяць былi разумнейшыя нават за самога Аляксандра Сушчэвiча. Не прымаючы сушчэвiчаўскiх нормаў i спосабаў, а робячы iнакш, яны былi пад падазронасцю ў яго. Здаралася, што праз колькi год, абсвяжыўшыся якiм-небудзь свежым ветрам, Сушчэвiч даходзiў да новых думак i ў захапленнi сам ад сябе тлумачыў усiм новыя дасягненнi сваёй галавы. Яму гэта была навiна, а многiя ўвесь свой век жылi гэтымi думкамi i спосабамi. Дык некаторыя з яго пасмiхалiся, а некаторыя з пэўнага часу ўзненавiдзелi. Вялiкае няшчасце бывае тады, калi чалавек з мандатам на права навучаць iншых пачынае думаць, што навокал яго ўсе бараны, якiя нiчога самi не ведаюць i не маюць сваiх мазгоў. Вельмi часта з Сушчэвiчам выходзiла тое ж самае. Але ўсё гэта была драбяза пакуль што. Навокал Аляксандра Сушчэвiча жыццё iшло сабе. Расло добра на полi, спела ўвосень садавiна, людзi багацелi сабе i разжывалiся, дзяўчаты iшлi замуж, гадавалiся дзецi, улетку было цёпла, а ўзiмку холадна. Але тут здарылася, што той раскулачаны пачаў дамагацца свайго права. Чалавек ён быў прабiтны i рухавы. Ён ездзiў кудысьцi да вышэйшых кiраўнiчых сфер, браў з сабой сведак i цэлы шмут усялякiх даведак i вярнуўся з высокай рэзалюцыяй па сваёй заяве аб тым, што яму павiнна быць аддадзена ўсё, што ў яго ўзялi ў часе раскулачвання. Тым жа часам паперка аб гэтым пайшла ў раён. Хоць Аляксандр Сушчэвiч i не быў якi-небудзь самы вышэйшы ў раёне кiраўнiчы, аднак жа ён вельмi заеўся. Вядома, кожны мае свой гонар. I бяды нiякай тут няма. А там яна, злая i горкая, дзе на шалькi з аднаго боку кладзецца начальнiцкi гонар, а з другога жыццё чалавека. У Сушчэвiча з тым раскулачаным была даволi-такi бурная размова. Абодва яны ненавiдзелi адзiн другога. Той забраў усю сваю адабраную маёмасць i падаў на Сушчэвiча заяву, што той падрывае аўтарытэт савецкай улады тым, што раскулачвае не кулакоў. Сушчэвiч кiдаўся ўсюды, i справа нейк абышлася цiха. Аднак жа нянавiсцi яго да таго чалавека ўжо не было меры. Можна было падумаць, што ён узяў за мэту свайго жыцця згубiць гэтага чалавека. Ён пачаў да яго капацца. Тут мела месца не толькi нянавiсць, але i страх, што той даможацца свайго i ссадзiць яго з пасады. Дык пакуль той дамогся свайго, то Сушчэвiч хутчэй дапаў да сваёй душэўнай лагоды: ён такi сагнаў чалавека з жывога месца. На яго было ўзвернена гэтулькi ўсялякай вiны, што той аж сам уздрыгануўся. Ён кiнуўся, каб дзе дзецца з Сушчэвiчавых вачэй. Казалi, што ён, сцураўшыся i здабытай маёмасцi, падаўся з роднага месца на старану i астаўся за рабочага на тарфяных распрацоўках. Нешта яму там не спадабалася, ён перайшоў на iншае месца i на iншую работу, але i там доўга не ўбыў. Так ён i бадзяўся з месца на месца аж да самай вайны. У самыя першыя днi вайны яго ўжо бачылi дома. Ён пастарэў i загадаваў вусы, густыя i распушаныя. Трэба думаць, што ён калi i не зiхацеў з радасцi, што iдуць немцы, то i не лiшне плакаў ад гэтага. У кожным разе, ён, калi пачуў, што ў суседнiм з гэтым раёне раённыя кiраўнiкi арганiзавалi партызанскi атрад i скрылiся ў лясы, сказаў:
