- Ну, сынку, ты ўсё тужыш па бацьку i шукаеш яго. Дык будзь спакоен, твой бацька жыў i здароў.
Коля ўздрыгануўся i, апанаваны вялiкай трывогай, сцiшыўся.
- Я сёння апоўднi твайго бацьку бачыў. I так мне хацелася з iм пагаварыць, але не ўдалося. Ён iшоў паўз лес, я яго бачыў здалёку i пазнаў. Я крычаў, а ён не пачуў, вецер дзьмуў ад яго. Так што твой бацька жывы i здаровы. Цяпер ужо, калi так, ты з iм можаш скора i спаткацца.
Гэты чалавек не ведаў, што ён не ўзвесялiў Колю, а ўвагнаў яго душу ў жах безнадзейнасцi i трывогi. Удвух яны леглi на ноч у Колевым шалашыку. Садавод заснуў адразу i праспаў ноч, не павярнуўшыся. Гэта быў здаровы сон чалавека, якi пражыў дзень як трэба i заўтра будзе жыць як трэба. Здаровы чалавек i спiць здорава.
Трэба думаць, што гэтага садавода ў маленстве не кранула за душу нiякае зло. I ён мог бы быць прыкладам усiм: жывi так, як расце дрэва. Радуйся сонцу i ведай, што ў самую страшную навальнiцу iдзе дождж i жывiць усё жывое.
Коля Сушчэвiч нават i вачэй не заплюшчыў у тую ноч. Скурчыўшыся, ён чакаў дня i з радасцю заўважыў, як свiтанне пачало цадзiцца ў шалаш праз усе шчылiны. Ён вылез на двор i ўбачыў: стаяў сапраўдны мароз. Дзе крыху дрэвы разыходзiлiся ў паляну, там усё бялелася. I ў твар рэзала холадам. Блiзка была зiма. Пачуццё вялiкай няўтульнасцi апанавала Колю Сушчэвiча. Ён хацеў аднаго: iсцi туды, дзе ўсе, а не аставацца тут удвух. I яшчэ: ён гарнуўся да Антона Крамарэвiча, яму хацелася быць з iм. З вялiкай нецярплiвасцю ён перачакаў тут некалькi дзён, пакуль не стала i яму i садаводу ясна, што падазроныя людзi i сапраўды такi гэтае месца агледзелi i старанна абсочваюць яго.
Нават нейкiя ўдвух прыходзiлi на месца самога лагера, сказалi, што скрываюцца ад немцаў, пасядзелi, пагаварылi i пайшлi. Усё было выразна. Коля з садаводам рушылi ў дарогу. Iдучы скрозь паўз шашу, яны дайшлi да вялiкiх забалочаных паплавоў. Тут была ўжо тэрыторыя суседняга раёна. Балота было замерзлае. Рыжая асака тырчала на iм пукамi памiж куп'я i кустоў. Яны наткнулiся на свайго чалавека. Ён стаяў пад адкосам i акiдаў вачыма дарогу. Увесь атрад быў тут. Па шашы засада была ў трох месцах. Коля Сушчэвiч знайшоў Крамарэвiча i астаўся пры iм. Толькi на восьмы дзень людзi ўбачылi вялiкi натоўп людзей на шашы. Тут былi прыдарожныя дубы. Як зялёныя скалы, яны ўзвышалiся над шырокай мясцовасцю. Нiводнага з гэтых магутных дрэў не магла б узяць нiякая пiла, такiя яны былi тоўстыя. Кожны з гэтых дубоў меў не адну сотню гадоў. Вялiкi натоўп людзей паволi iшоў дарогай. Людзей было некалькi сот, i напэўна больш за тысячу. Больш як палова ўсiх тут было жанчын. А рэшта былi старыя i нават не старыя мужчыны, падросткi i дзецi. Зусiм малых дзяцей жанчыны неслi на руках. Трэба было бачыць твары гэтых жанчын, матак i сёстраў. Але найбольш маглi ўразiць чулую душу дзяўчынкi, самi яшчэ падросткi. Убачыўшы нядаўна смерць сваiх бацькоў, яны неслi на руках сваiх малых братоў i сёстраў, якiя некалi нават i памятаць не будуць, што iх жыццё пачыналася ў час, калi чалавецтва найбольш ганарылася сваёй цывiлiзацыяй i найбольш сыходзiла крывёй i енчыла ў пакутах з таго, што ясны розум яго занядбаў тое вялiкае, што магло б быць названа сэнсам светабудовы, - гэта чалавечае сумленне. Не памагла цывiлiзацыя.
Чалавечыя твары ў гэтым натоўпе былi шэрыя, учарнелыя i прыгнечаныя. Усе iшлi цесна адзiн пры адным. Ужо не было тут нiкога такога, хто не пераступiў бы яшчэ мяжы памiж дбайнасцю аб сваiм выглядзе i абыякавасцю да ўсяго, апроч адзiнай думкi аб захаваннi жыцця. Вялiкае гора скiдае з чалавека нават i некаторыя ўласцiвасцi яго натуры. У гэтым вялiкiм натоўпе асуджаных на пакуты i гiбель былi ўжо i такiя, што не спадзявалiся на ратунак. Вiдна была высокая i худая жанчына з завостраным тварам i паднятымi ўгару плячыма. Няйначай, што яна многа месяцаў адбыла ў якiм-небудзь канцэнтрацыйным лагеры. Абхапiўшы яе рукамi за шыю i звесiўшы галаву цераз яе плячо, вiсела ў яе на спiне зусiм малая дзяўчынка з забiнтаванай каляровымi лахманамi нагой. Жанчына iшла размашной паходкай. Ззаду яе падганяў натоўп. А натоўп падганялi канвойныя. Дзяўчынка гула сабе пад нос бясконца адну ноту. Здавалася, што жанчына спяшае, каб хутчэй мiнуць тое месца, па якiм яна iшла ў той момант, i толькi. Але не да мэты яна спяшала. Бесперапынны стан псiхiкi ў напружаным прыгнечаннi можа знiшчыць у чалавеку iмкненне. Блiзка ад гэтай жанчыны iшоў нiзкарослы чалавек з распушчанымi рыжымi вусамi. Калi жанчына iшла роўна, нiкуды не гледзячы i не маючы перад сабой куды глядзець, то гэты чалавек бесперапынна раз-поразу азiраўся на бакi i назад. Здавалася, што ён нешта хоча зараз убачыць. I ўсе iшлi цесным гуртам то панылыя, то рухавыя. Абзывалiся дзецi, маўчалi дарослыя, шоргаўся аб дарогу стаптаны абутак, чуўся кашаль i часам голас канвойнага салдата цi палiцая. За ўсiм натоўпам iшлi два грузавiкi з аўтаматчыкамi i пешкам цяглiся палiцаi, цэлая каманда. Грузавiкi то спынялiся, каб прапусцiць наперад пешы натоўп, то даганялi яго. Следам жа iшла машына лёгкая, крытая брызентам, i ў ёй сядзеў малады нямецкi афiцэр, чысты i спрытны. З таго часу, калi ён з'явiўся ў гэтых мясцовасцях, ён больш, як калi раней, i вельмi многа ў апошнiя тыднi думаў аб сваей эўрапейскай цывiлiзаванасцi. I ў гэты дзень ён перажываў вялiкую прыкрасць ад таго, што прыйшлося яму, цывiлiзаванаму немцу, узначальваць такi азiяцкi спосаб перагонкi арыштаваных людзей. Калi трымацца законаў цывiлiзацыi, то iх трэба было б пасадзiць на грузавiкi. Няважна, чаго ён з'явiўся сюды i што яны яго не запрашалi. Важна тое, якiя формы надаць перагону iх з аднаго канцэнтрацыйнага лагера ў другi. Не ў тым сэнс, што ад iмя i iмем свайго фюрэра ён мучыць гэтых людзей на iх жа роднай зямлi i ў iх уласным доме. А сэнс у тым, каб рабiць усё гэта паводле законаў нямецкай цывiлiзацыi. А тут якраз не было грузавых машын, а яму хацелася як мага хутчэй здаць са сваiх рук арыштаваных, бо могуць быць уцёкi, а гэта пагражае яму знiжэннем пасады i пенсii. Да таго ж ёсць загад вышэйшага начальства аб пераводзе арыштаваных. Ён не мог знайсцi хоць якой уцехi ў думках, што ў гэты ж дзень будзе складзен i падпiсан акт, што гэтулькi вось людзей памерла ў дарозе, а гэтулькi ўцякала i iх застрэлiлi. (Хоць iх застрэлiлi за тое, што яны ад сваёй змучанасцi ў лагеры ўжо не маглi далей цягнуць ног i несцi на сабе малых дзяцей.) Уцехi ў гэтага немца не было таму, што ён быў уражлiвы i схiльны бачыць перад сабой самае горшае. Дык вось i цяпер яму ўсё здавалася, што палавiна забраных людзей зараз пабяжыць i ўцячэ, i яшчэ (хiба не можа быць?) перадушыць яго салдат. Да таго ж - партызаны. Ад гэтай думкi ў яго пачынала ў грудзях ныць i смактаць. Нарэшце ён такi знайшоў сабе ўцеху ў думцы, што ён выконвае вялiкую мiсiю сярод гэтых людзей - мiсiю нямецка-патрыятычную i цывiлiзатарска-эўрапейскую. Ён на заваяванай чужой зямлi i абкружан ворагамi. Нездарма вышэйшы за яго начальнiк выразна быў сказаў:
- Тут многа хворых i немагушчых, нi да якой работы яны не здольны, i карысцi ад iх мала. Гэта непатрэбны баласт. Але ён у дарозе можа пабегчы ўцякаць. Тады астаецца толькi адно: перастраляць iх усiх.
Толькi цяпер гэтыя словы ў поўным сваiм сэнсе як мае быць дайшлi да свядомасцi цывiлiзаванага немца. Божа, якое шчасце было б не ўзначальваць iх, а хутчэй ведаць, што яны не iснуюць больш на свеце. На душы ў яго стала спакайней i лепш. "Вось зараз пачне канчацца дзень. Не можа быць, каб хто-небудзь з iх не паспрабаваў уцякаць". Жыццярадаснасць пачала варочацца да яго. Благаславенная яго маладосць вымагала найчысцейшай радасцi i задавалення сабой. I задаваленне прыйшло да яго. I яшчэ адна думка прыйшла да яго на падмогу: ён жа выконвае i яшчэ адну мiсiю: неабходнасць вышэйшай расы ўладаць рэштаю свету. Ён паглыбiўся ў думкi так, што з-пад яго ўвагi пачало знiкаць усё навакольнае. Настаў момант, калi ён загадаў спынiць машыну i выйшаў з яе. Паўз яго iшоў натоўп. Плылi людскiя постацi, мiналi яго, далей i далей. Яшчэ ён убачыў, як чорны жук поўз цераз дарогу, як птушка выпырхнула з травы. "Цiха, дзiцятка, бо немец пачуе", - пачуўся бадай што ў яго над вухам жаночы голас, бусел праплыў у старане за дарогай. Ён зрабiў тут жа на дарозе свой прыродны iнтэрас, дзеля якога i вылез з машыны, i прыгнуўся, каб зноў сесцi ў машыну. I сапраўды настаў момант. Усё ў яго вачах здрыганулася, у вушах яго ляснула i грунула. Ён пачуў крык многiх галасоў, адчуў пах дыму i пылу, дзiкiмi вачыма кiнуў у дарогу i ўбачыў, як натоўп пачаў разбягацца з дарогi, i тут жа перад iм апынуўся чалавек з распушанымi вусамi i даў кулакамi яму ў твар. Ён упаў, чуючы крык, i святло яснага адвячорка змеркла ў яго вачах.
Гэта Коля Сушчэвiч ляснуў гранату пад машыну гэтага афiцэра. Дзве гранаты яму выдалi ў той жа дзень, калi ён прыйшоў сюды i апынуўся пры Антону Крамарэвiчу, у якога таксама было дзве гранаты. Калi забраныя людзi пад канвоем салдат i палiцаяў з'явiлiся на дарозе, Коля адчуў, як сэрца распiрала яму грудзi. У яго была практыка: кожны раз у такiх выпадках у першы момант яму цяжка было дыхнуць на поўныя грудзi. I цяпер ён пачаў шукаць вачыма патрэбнага яму пункта. Яму добра вiдна была лёгкая машына, крытая зялёным брызентам. "Там павiнен быць афiцэр, гэта няйначай", - так думаў ён i сцiшыўся. Ён адчуваў толькi адно: як паволi паўзе гэтая машына. "Каб яна была згарэла", - каб трохi, дык выгукнуў бы ён. Людзi праплывалi паўз яго. I канваiры то з'яўлялiся, то знiкалi далей у дарозе. Ён нават i не прычакаў, каб машына даехала да яго. Ды i чакаць не было як: машына стала. З яе выйшаў афiцэр. Наўскасяк цераз адкос Коля шпурнуў гранату. Што там было далей, ён ужо не бачыў.
